Η εμπλοκή της Κίνας στην Αφρική δεν είναι ένα φαινόμενο της σύγχρονης εποχής, αλλά έχει τις ρίζες της βαθιά στην Ιστορία, ξεκινώντας από τις δεκαετίες του 1950 και 1960.
Εκείνη την περίοδο, η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας, υπό την ηγεσία του Μάο Τσετούνγκ, υποστήριξε ενεργά τα αντι-αποικιακά κινήματα και τους αγώνες ανεξαρτησίας σε διάφορες αφρικανικές χώρες, όπως η Αγκόλα, η Μοζαμβίκη και η Ζιμπάμπουε. Ο στόχος ήταν η προώθηση της διεθνούς επαναστατικής αλληλεγγύης και η οικοδόμηση ενός μετώπου ενάντια στον ιμπεριαλισμό.
Το πιο εμβληματικό έργο εκείνης της περιόδου στην Αφρική ήταν ο σιδηρόδρομος TAZARA (Tanzania–Zambia Railway), ένα κολοσσιαίο έργο που ολοκληρώθηκε μεταξύ 1970 και 1975.
Η Κίνα παρείχε ένα άτοκο δάνειο ύψους περίπου 500 εκατομμυρίων δολαρίων (τεράστιο ποσό για την εποχή) και έστειλε χιλιάδες δικούς της μηχανικούς και εργάτες. Ο σιδηρόδρομος αυτός, μήκους 1.860 χιλιομέτρων, ήταν ζωτικής σημασίας για την Τανζανία και τη Ζάμπια, προσφέροντας μια εναλλακτική διαδρομή μεταφοράς χαλκού και κοβαλτίου, παρακάμπτοντας τις ελεγχόμενες από το απαρτχάϊντ Νότια Ροδεσία (σημερινή Ζιμπάμπουε) και Νότια Αφρική.
Η ολοκλήρωση του TAZARA ενίσχυσε σημαντικά το κύρος της Κίνας στην Αφρική, ως ένας αξιόπιστος εταίρος που προσφέρει έμπρακτη υποστήριξη, χωρίς τους όρους που συνήθως επέβαλλαν οι δυτικές δυνάμεις.
Η κινεζική παρουσία μειώνεται μετά το 1976, επανέρχεται το 2000
Μετά το 1976, και ειδικότερα υπό την ηγεσία του Ντενγκ Σιαοπίνγκ, η Κίνα στράφηκε σε μια νέα στρατηγική εσωτερικής ανάπτυξης. Αυτή η εσωστρέφεια οδήγησε σε μια σχετική μείωση της κινεζικής παρουσίας στην Αφρική, καθώς η ασιατική χώρα επικεντρώθηκε στη δική της οικονομική της αναγέννηση.
Ωστόσο, η αφρικανική ήπειρος επανήλθε δυναμικά στο επίκεντρο του κινεζικού ενδιαφέροντος από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 και κυρίως από το 2000, με την ίδρυση του Forum Οn China–Africa Cooperation (FOCAC).
Το FOCAC αποτελεί το κύριο επενδυτικό όχημα για την εδραίωση μιας νέας εποχής στις σχέσεις Κίνας-Αφρικής. Από τότε, οι συναντήσεις κορυφής του διεθνούς φόρουμ FOCAC, που πραγματοποιούνται κάθε τρία χρόνια (τα πιό πρόσφατα ήταν το 2021, 2024, το επόμενο το 2027) έχουν χρησιμεύσει ως πλατφόρμες για την ανακοίνωση σημαντικών επενδυτικών και αναπτυξιακών σχεδίων και δεσμεύσεων – ένα «χαρτί» που παίζεται τέλεια και στην Ευρώπη (πχ. COSCO).
Το Πεκίνο ποντάρει πολύ στην αφρικανική ήπειρο στο εγχείρημα αναδιαμόρφωσης της παγκόσμιας τάξης. Δεν αφήνει τίποτα στην τύχη, με τη μαύρη ήπειρο στέρεα προσδεδεμένη στο «άρμα» του Κινέζου προέδρου.
Η Κίνα βρίσκεται σε σκληρό και ανοιχτό ανταγωνισμό με τη Δύση, πρωτίστως τις ΗΠΑ, την ώρα που ο «Παγκόσμιος Νότος» έχει αποκτήσει μία δυναμική που υποδεικνύει εμμέσως την αναδιάταξη της παγκόσμιας ισχύος μεταξύ ενός παλαιού και ενός ανερχόμενου κόσμου.
Εμπόριο, επενδύσεις και επιρροή της Κίνας σήμερα
Το 1980 το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Αφρικής ήταν υψηλότερο από το αντίστοιχο της Κίνας, που δεν ξεπερνούσε τα 200 δολάρια. Ως το 2016 η Κίνα όχι μόνο αντέστρεψε την εικόνα αλλά κατάφερε να έχει δεκάδες φορές υψηλότερο κατά κεφαλή ΑΕΠ από το μέσο αφρικανικό κράτος, δηλαδή περίπου 30.000 $ (σε αγοραστική δύναμη).
Africa-China GDP © World Bank / IMF
Στο δεύτερο χάρτη φαίνεται η σημασία της λέξης «καταπίνω» σε ότι αφορά το εμπόριο Κίνας – Αφρικής σήμερα, σε σχέση με δυνάμεις όπως οι ΗΠΑ: 52 από τις 54 αφρικανικές χώρες εμπορεύονται σήμερα περισσότερο με την Κίνα παρά με τις ΗΠΑ, ενώ πριν 20 χρόνια ίσχυε το αντίστροφο. Τι έκανε ο Τραμπ για να το «βελτιώσει»; Έβαλε επιπλέον δασμούς έως +50% σε σύγκριση με μηδενικούς δασμούς που διατηρεί η Κίνα.
Εμπόριο Αφρικής, Κίνας, ΗΠΑ © Carnegie End. for Int. Peace
Σήμερα, η Κίνα έχει καθιερωθεί ως ο μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος της Αφρικής, ξεπερνώντας παραδοσιακές δυνάμεις όπως οι ΗΠΑ και η Ευρώπη. Το συνολικό διμερές εμπόριο Κίνας – Αφρικής άγγιξε τα 296 δισεκατομμύρια δολάρια το 2024, σημειώνοντας μια εντυπωσιακή αύξηση της τάξης του 5-6% σε σχέση με το προηγούμενο έτος.
Ενώ οι αφρικανικές εξαγωγές προς Κίνα έφτασαν τα 117 δισεκατομμύρια δολάρια, οι κινεζικές εξαγωγές προς την Αφρική ήταν σημαντικά υψηλότερες, στα 179 δισεκατομμύρια δολάρια, δημιουργώντας ένα εμπορικό πλεόνασμα περίπου 62 δισεκατομμυρίων δολαρίων υπέρ της Κίνας.
Αυτό το πλεόνασμα αντικατοπτρίζει τη φύση της σχέσης, όπου η Κίνα εισάγει κυρίως πρώτες ύλες (πετρέλαιο, μεταλλεύματα) και εξάγει βιομηχανικά προϊόντα, μηχανήματα και καταναλωτικά αγαθά.
Όσον αφορά τις άμεσες ξένες επενδύσεις, το συνολικό απόθεμα των κινεζικών επενδύσεων στην Αφρική ξεπέρασε τα 40 δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ μέχρι το τέλος του 2023, με περίπου 4 δισεκατομμύρια δολάρια να επενδύονται ετησίως. Αυτό το ποσό είναι σχεδόν διπλάσιο σε σχέση με το 2022, υποδηλώνοντας μια επιτάχυνση της κινεζικής επενδυτικής δραστηριότητας στην ήπειρο.
Οι κινεζικές εταιρείες έχουν επενδύσει σε ένα ευρύ φάσμα τομέων, από την εξόρυξη και την ενέργεια έως τη μεταποίηση, τις τηλεπικοινωνίες και τις χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες.
O Αμερικανός καθηγητής, δημοσιογράφος των NYT και συγγραφέας Howard W. French στο βιβλίο του «Η δεύτερη ήπειρος της Κίνας» υποστηρίζει ότι πάνω από 1.000.000 Κινέζοι ζουν και εργάζονται στην Αφρική, ενισχύοντας το πολύ φτηνό εργατικό δυναμικό της μαύρης ηπείρου στα κατασκευαστικά έργα, αλλά και ευρύτερα σχέδια της Κίνας.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το 2050 η Αφρική θα φιλοξενεί το ένα τέταρτο του παγκόσμιου πληθυσμού, περίπου 2,5 δισεκατομμύρια ανθρώπους (από 1,5 δισ. σήμερα)
Κινεζικά τρένα στην Αφρική και χιλιάδες χλμ γραμμών συνδέουν ταχύτατα τεράστιες αποστάσεις © X.com
Μεγάλα κινεζικά έργα στην Αφρική
Στον τομέα των υποδομών, η Κίνα είναι αδιαμφισβήτητα ο μεγαλύτερος χρηματοδότης και κατασκευαστής έργων στην Αφρική. Έχει εμπλακεί σε πάνω από 200 μεγάλα έργα, συμβάλλοντας καθοριστικά στη βελτίωση των μεταφορικών, ενεργειακών και άλλων υποδομών της ηπείρου.
Η κινεζική συμβολή περιλαμβάνει:
- Περισσότερα από 30.000 χιλιόμετρα σιδηροδρόμων.
- Λιμάνια με ετήσια χωρητικότητα άνω των 85 εκατομμυρίων τόνων.
- Εγκαταστάσεις παραγωγής ενέργειας συνολικής ισχύος 20.000 MW.
Η χρηματοδότηση αυτών των έργων προέρχεται κυρίως από κρατικές κινεζικές τράπεζες, με την China Exim Bank να καλύπτει το 67% των δανείων και την China Development Bank το 13%.
Οι τομείς στους οποίους κατανέμονται αυτά τα έργα είναι ποικίλλει, με τις μεταφορές (52%) να κατέχουν την πρωτοκαθεδρία, ακολουθούμενες από την ενέργεια (18%), τα ακίνητα και τις βιομηχανικές ζώνες (14%) και τις εξορύξεις (8%).
Ενδεικτικά μεγάλα έργα υποδομών που χρηματοδοτήθηκαν και κατασκευάστηκαν από την Κίνα στην Αφρική:
- Ο σιδηρόδρομος Mombasa–Nairobi στην Κένυα, ένα έργο κόστους 3,8 δισεκατομμυρίων δολαρίων, που ολοκληρώθηκε το 2017 και συνδέει την πρωτεύουσα με το μεγαλύτερο λιμάνι της χώρας.
- Ο ηλεκτροδοτούμενος σιδηρόδρομος Addis Ababa–Djibouti, ύψους 4 δισ. δολαρίων, που ολοκληρώθηκε το 2016 και αποτελεί ζωτική σύνδεση για την περίκλειστη Αιθιοπία με το λιμάνι του Τζιμπουτί.
- Ο σιδηρόδρομος Lagos–Calabar στη Νιγηρία, ένα φιλόδοξο έργο συνολικού κόστους 11 δισ. δολαρίων, το οποίο βρίσκεται σε εξέλιξη και αναμένεται να μεταμορφώσει το εσωτερικό δίκτυο μεταφορών της χώρας.
- Μεγάλος λιμενικός σταθμός container, Nαμίμπια (2019) και άλλος παρόμοιος στην Τανζανία (έναρξη 2015) που όταν ολοκληρωθεί θα είναι ο μεγαλύτερος της ανατολικής Αφρικής.
- Κρεμαστή γέφυρα Μοζαμβίκης (2018), η μεγαλύτερη σε όλη την Αφρική, με μήκος πάνω από 3 χλμ.
Μεγάλη κρεμαστή γέφυρα κινεζικής κατασκευής στη Μοζαμβίκη © Jcornelius/Wikimedia
Άλλα σημαντικά έργα και επενδύσεις έγιναν ή γίνονται σε χώρες όπως η Ζιμπάμπουε, το Μάλι, η Γουινέα, το Μπουρούντι και το Σουδάν, με αξία που κυμαίνεται από 2 έως 8 δισεκατομμύρια δολάρια ανά έργο.
Ενέργεια
Στον τομέα της ενέργειας, η Κίνα έχει συμβάλει στην ανάπτυξη τόσο υδροηλεκτρικών σταθμών όσο και ανανεώσιμων πηγών ενέργειας:
- Φράγμα Bui στη Γκάνα, ένα υδροηλεκτρικό έργο, κόστους 622 εκατομμυρίων δολαρίων
- Αιολική μονάδα De Aar στη Νότια Αφρική, μία από τις μεγαλύτερες στην ήπειρο
- Φωτοβολταϊκή μονάδα Garissa στην Κένυα, σημαντικό βήμα προς την πράσινη ενέργεια στην περιοχή
- Yδροηλεκτρικό φράγμα στην Ακτή Ελεφαντοστού, κόστους μισού δισ. $ (2017) για παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος και άλλο δύο παρόμοια σε Νιγηρία και Αγκόλα.
Παρόμοιες πράσινες επενδύσεις έγιναν σε χώρες όπως η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό.
Η στρατηγική της κινεζικής χρηματοδότησης έχει επίσης εξελιχθεί. Μετά το αποκορύφωμα των κρατικών δανείων το 2015-2016 (περίπου 20 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως), η Κίνα στρέφεται πλέον σε πιο διαφοροποιημένα μοντέλα χρηματοδότησης. Αυτά περιλαμβάνουν συμπράξεις Δημόσιου-Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ) και μετοχικά σχήματα, μειώνοντας την άμεση εξάρτηση από κρατικά δάνεια.
Xαρακτηριστικό παράδειγμα η επέκταση του σιδηρόδρομου TAZARA, όπου η Κίνα προωθεί ένα σχέδιο συγχρηματοδότησης, ύψους 1 δισεκατομμυρίου δολαρίων, που θα συνδέει απευθείας τις ακτές της Τανζανίας στον Ινδικό με τις ακτές της Ανγκόλα στον Ατλαντικό, σε ένα ασύλληπτο μήκος διηπειρωτικής γραμμής μήκους 4300 χλμ, από τα 1860 χλμ σήμερα (Τανζανία – Ζάμπια) και τα 1344 χλμ στην Ανγκόλα.
Transafrica railway 4300km © Χ.com
Το 2024 οι συνολικές άμεσες επενδύσεις ξένων κρατών στην Αφρική ανήλθαν σε ένα ιστορικό υψηλό των 97 δισεκατομμυρίων δολαρίων ΗΠΑ, με τις κινεζικές επενδύσεις να αντιστοιχούν σε ένα σημαντικό μερίδιο – περίπου 42 δισεκατομμύρια δολάρια. Αυτό υπογραμμίζει τη συνεχή και αυξανόμενη εμπιστοσύνη της Κίνας στην αφρικανική οικονομία.
Νέοι τομείς ενδιαφέροντος αναδύονται, όπως τα φαρμακευτικά προϊόντα, η μεταποίηση και η πράσινη ενέργεια, δείχνοντας μια στροφή προς πιο διαφοροποιημένες και υψηλής προστιθέμενης αξίας επενδύσεις.
Επενδύσεις σε ΜΜΕ και ΜΚΔ
Η μεγαλύτερη επένδυση σε ξένες δημοσιογραφικές δραστηριότητες στην Αφρική γίνεται από την Κίνα. Σύμφωνα με το αμερικανικό Κέντρο Στρατηγικών Μελετών για την Αφρική (ACSS), το κινεζικό κρατικό πρακτορείο ειδήσεων Xinhua αύξησε τα γραφεία του στην Αφρική από μια «χούφτα» πριν από δύο δεκαετίες σε 37 πέρυσι.
Μεγάλα ποσά ξοδεύει το Πεκίνο για να μεταφέρει το μήνυμά του παντού στην Αφρική, αξιοποιώντας μέσα κοινωνικής δικτύωσης όπως το Facebook και το Tik Tok.
Η πρωτοβουλία «Ζώνη και Δρόμος» (Belt and Road Initiative – BRI)
Περίπου το ένα τρίτο των κινεζικών έργων στην Αφρική συνδέεται άμεσα με την πρωτοβουλία «Ζώνη και Δρόμος» (Belt and Road Initiative – BRI), η οποία αποτελεί τον θεμέλιο λίθο της στρατηγικής συνδεσιμότητας της Κίνας με τον υπόλοιπο κόσμο. Το μεγαλύτερο ποσοστό των 54 αφρικανικών κρατών έχουν υπογράψει κάποιας μορφής συνεργασία/συμφωνία στα πλαίσια του BRI.
Η πρωτοβουλία «Ζώνη και Δρόμος» (BRI) είναι ίσως το πιο φιλόδοξο παγκόσμιο έργο υποδομών της Κίνας. Στόχος η δημιουργία ενός τεράστιου δικτύου χερσαίων και θαλάσσιων εμπορικών οδών, που θα συνδέουν την Ασία, την Αφρική και την Ευρώπη.
Περιλαμβάνει επενδύσεις σε λιμάνια, σιδηροδρομικές γραμμές, δρόμους και ενεργειακά έργα, με απώτερο σκοπό την ενίσχυση του παγκόσμιου εμπορίου και της οικονομικής συνεργασίας, αλλά και την αύξηση της γεωπολιτικής επιρροής της Κίνας.
To Πεκίνο έχει προσπαθήσει να εμπλέξει μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες (πλήν 23 μικρότερων – μεταξύ τους και η Ελλάδα που ήδη συμμετέχουν) στο εγχείρημα BRI και τα κατάφερε με την Ιταλία το 2019 (επί πρωθυπουργίας Κόντε), αλλά η Μελόνι αποφάσισε να ενδώσει σε πιέσεις (για μείωση κινεζικής εξάρτησης) και να αποχωρήσει το Δεκέμβριο του 2023, όντας η μοναδική χώρα των G7 που μπήκε -και βγήκε- από το πρόγραμμα.
Οι Κινέζοι αποδεικνύονται καλύτεροι «μάστορες» στην Αφρική © Χ.com
Η Κίνα σε σύγκριση με άλλες ξένες δυνάμεις στην Αφρική
Η κινεζική στρατηγική στην Αφρική διακρίνεται από την αρχή της μη ανάμειξης στις εσωτερικές υποθέσεις. Αυτή η αρχή σημαίνει ότι η Κίνα δεν επιβάλλει πολιτικούς όρους ή απαιτήσεις σχετικά με τη διακυβέρνηση, τα ανθρώπινα δικαιώματα ή τη δημοκρατία στις αφρικανικές χώρες, σε αντίθεση με τις πρακτικές πολλών δυτικών χωρών.
Αυτή η προσέγγιση καθιστά την Κίνα έναν ιδιαίτερα ελκυστικό εταίρο για πολλές αφρικανικές κυβερνήσεις που αναζητούν χρηματοδότηση και ανάπτυξη χωρίς την επιβάρυνση πολιτικών όρων.
Μέσω του FOCAC και του BRI, η σχέση Κίνας-Αφρικής εμβαθύνεται όχι μόνο οικονομικά αλλά και πολιτιστικά και διπλωματικά.
Η Κίνα προσφέρει χιλιάδες υποτροφίες σε Αφρικανούς φοιτητές, έχει ιδρύσει πολυάριθμα «Ινστιτούτα Κομφούκιος» για την προώθηση της κινεζικής γλώσσας και κουλτούρας, και έχει αναπτύξει εκτεταμένα προγράμματα ανταλλαγών σε τομείς όπως η γεωργία, η υγεία και η εκπαίδευση. Αυτές οι πρωτοβουλίες αποσκοπούν στην οικοδόμηση μακροπρόθεσμων δεσμών και στην ενίσχυση της «ήπιας ισχύος» της Κίνας στην ήπειρο.
Ένα από τα μεγαλύτερα φωτοβολταϊκά πάρκα ολοκλήρωσαν πριν δύο μήνες οι Κινέζοι στη Ζάμπια © Powerchina.cn
Στον αντίποδα, οι ΗΠΑ και η Ευρωπαϊκή Ένωση ακολουθούν μια διαφορετική προσέγγιση. Εστιάζουν κυρίως στην αναπτυξιακή βοήθεια, τα θέματα δημοκρατίας, την ασφάλεια και τα ανθρωπιστικά προγράμματα. Η εμπλοκή τους σε μεγάλα έργα υποδομών είναι περιορισμένη σε σύγκριση με την Κίνα, και συχνά συνοδεύεται από αυστηρούς όρους. Οι δυτικές προσεγγίσεις δεν ανταποκρίνονται πάντα στις πιεστικές ανάγκες των αφρικανικών χωρών για άμεση ανάπτυξη υποδομών. Γιαυτό και η Κίνα κερδίζει στο παιχνίδι αυτό.
Η Ρωσία έχει επίσης αυξήσει την παρουσία της στην Αφρική τα τελευταία χρόνια, αλλά η προσέγγισή της είναι επίσης διαφορετική. Εστιάζει κυρίως στη στρατιωτική παρουσία και τη συνεργασία στον τομέα της ασφάλειας, συχνά μέσω κρατικών πωλήσεων όπλων και της παρουσίας παραστρατιωτικών ομίλων, όπως η πρώην Wagner (πλέον ονομάζεται «Africa Corps»), σε περιοχές κρίσης όπως το Μάλι, η Κεντροαφρικανική Δημοκρατία και το Σουδάν. Αυτή η προσέγγιση στοχεύει στην επέκταση της γεωπολιτικής επιρροής της Ρωσίας και στην εξασφάλιση πρόσβασης σε φυσικούς πόρους, χωρίς την ίδια έμφαση στις οικονομικές επενδύσεις ή την ανάπτυξη υποδομών.
Όμως η Κίνα υπερέχει σε όγκο, συνέπεια και στρατηγική. Παρόλο που δέχεται κριτική για πιθανές «παγίδες χρέους», έλλειψη διαφάνειας σε ορισμένα έργα, ή την περιορισμένη τοπική προστιθέμενη αξία (π.χ., χρήση κινεζικού εργατικού δυναμικού αντί για τοπικό), πολλές αφρικανικές κυβερνήσεις επιλέγουν την άμεση χρηματοδότηση και την ταχύτατη κινεζική προσέγγιση έναντι της δυτικής ή ρωσικής.
Ο Τραμπ φρόντισε να βάλει δασμούς σε όλα τα αφρικανικά κράτη και ο Σι χαμογελάει © Χ.com
Το μέλλον της κινεζικής διείσδυσης
Η Κίνα έχει οικοδομήσει μια βαθιά, πολυεπίπεδη και διαχρονική σχέση με την Αφρική, που εκτείνεται πέρα από το απλό εμπόριο και τις επενδύσεις, «αγκαλιάζοντας» τις υποδομές, τη διπλωματία, την πολιτιστική επιρροή, αλλά και τη στρατιωτική συνεργασία.
Δεν κυριάρχησε δια της βίας μέσω μιας δυτικότροπης αποικιοκρατίας, αλλά εγκαθίδρυσε μια διαρθρωτική και συστηματική παρουσία, αξιοποιώντας τους τεράστιους πόρους της και μια συνεπή, μακροπρόθεσμη στρατηγική.
Η «Πρωτοβουλία Ζώνη και Δρόμος» (BRI) εξελίσσεται και επεκτείνεται από την αρχική της εστίαση σε δρόμους και λιμάνια, σε ένα ευρύτερο δίκτυο που περιλαμβάνει logistics, ενέργεια και ψηφιακές υποδομές, όπως δίκτυα 5G και κέντρα δεδομένων (data centers).
Για τις αφρικανικές χώρες, η πρόκληση είναι να διαπραγματευτούν πιο έξυπνα. Να απαιτήσουν μεταφορά τεχνογνωσίας και δεξιοτήτων, απασχόληση τοπικού εργατικού δυναμικού σε όλα τα επίπεδα και ανάπτυξη αμοιβαίων συνεργασιών.
Για τη Δύση, η συνεχιζόμενη κινεζική επέκταση στην Αφρική απαιτεί μια αναθεώρηση της προσέγγισής της. Είναι καιρός να εγκαταλείψει την κριτική και το δισταγμό και να αναπτύξει εναλλακτικά, ανταγωνιστικά αναπτυξιακά μοντέλα.
Η Κίνα δεν επενδύει απλώς στην Αφρική. Έχει αναδειχθεί σε έναν πρωταγωνιστή του αφρικανικού μέλλοντος, διαμορφώνοντας ενεργά την ανάπτυξη της μαύρης ηπείρου.
