Η Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκεται σε μια κρίσιμη καμπή, προσπαθώντας να επαναπροσδιορίσει την ταυτότητά της και να αντιμετωπίσει την αυξανόμενη απειλή της ακροδεξιάς, μέσα από κοινωνικές, πολιτικές και στρατηγικές παρεμβάσεις. Με τον προβληματισμό για τη ρωσική επιθετικότητα να είναι έντονος, τα κράτη – μέλη, με τη Γερμανία του καγκελάριου Μερτς στην πρώτη γραμμή, προωθούν mega εξοπλιστικά, προκειμένου να καλύψουν το κενό ασφαλείας που προκύπτει από τις αποστάσεις Τραμπ στην ευρωπαϊκή άμυνα. Ωστόσο, τα πολλά δισ. που απαιτούνται στην άμυνα αναμένεται να αντληθούν από «κρίσιμους» -κοινωνικά- τομείς, όπως η Υγεία, η Παιδεία και η Ασφάλιση. Μια τέτοια εξέλιξη θα προκαλέσει έντονες κοινωνικές αντιδράσεις, με την ακροδεξιά σε θέση μάχης, έτοιμη να «καρπωθεί» πολιτικά οφέλη με όχημα τον λαϊκισμό.
Όπως γράφει το Politico, υπάρχει συντονισμένη ανησυχία των ηγετών της ΕΕ για την άνοδο της ακροδεξιάς σε πολλές χώρες της Ευρώπης και τη συστημική απειλή που αυτή συνεπάγεται για το ευρωπαϊκό εγχείρημα σε μια κρίσιμη χρονική συγκυρία, όπου ο πόλεμος στην Ουκρανία δεν αναμένεται να τελειώσει σύντομα και ήδη υπάρχουν «αντίθετες» φωνές στην Ευρώπη των 27, οι οποίες δεν σταματούν να εκφράζουν και την έμμεση υποστήριξή τους σε ρωσικές θέσεις (σ.σ. Ουγγαρία, Σλοβακία).
Μέσα σε αυτό το κλίμα δεν είναι καθόλου τυχαίο που η Σύνοδος Κορυφής της ΕΕ εστιάζει για πρώτη φορά όχι μόνο σε γεωπολιτικά ή οικονομικά θέματα (σ.σ. μνημόνια), αλλά και σε κοινωνικά ζητήματα, όπως:
- Η στεγαστική κρίση, που έχει γίνει βασικός μοχλός ανόδου ακροδεξιών κομμάτων.
- Η μετανάστευση, που πλέον αντιμετωπίζεται με σκληρότερα μέτρα, υπό την πίεση της ακροδεξιάς.
- Η «ρύθμιση» των κοινωνικών δικτύων, καθώς αντιμετωπίζονται ως παράγοντες ενίσχυσης ακροδεξιών αφηγημάτων.
Απώτερος στόχος να μπει ανάχωμα στην προσπάθεια των ακροδεξιών κομμάτων να αποκτήσουν ευρεία εξουσία εντός ΕΕ, υπονομεύοντας τη συνοχή, τη δημοκρατία και την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, η οποία βρίσκεται σε τέλμα, όπως χαρακτηριστικά ανέφερε ο Φρίντριχ Μερτς.
Η ακροδεξιά προβληματίζει την ΕΕ
Η Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκεται αντιμέτωπη με μια υπαρξιακή πρόκληση, καθώς οι ηγέτες της προσπαθούν να ανακόψουν την άνοδο της ακροδεξιάς, που απειλεί να μεταβάλει ριζικά το πολιτικό τοπίο της Ευρώπης. Η Σύνοδος Κορυφής που διεξάγεται αυτή την εβδομάδα στις Βρυξέλλες θεωρείται από πολλούς ως καθοριστικής σημασίας. Η ατζέντα της είναι επικεντρωμένη σε κρίσιμα κοινωνικά και οικονομικά ζητήματα -στέγαση, άμυνα, μετανάστευση, ανταγωνιστικότητα, πράσινη και ψηφιακή μετάβαση- με στόχο την αντιμετώπιση της λαϊκής δυσαρέσκειας, την οποία η ακροδεξιά αξιοποιεί πολιτικά με επιτυχία.
Κεντροδεξιοί, κεντροαριστεροί και φιλελεύθεροι στην Ευρώπη βλέπουν την επιρροή τους να περιορίζεται, καθώς εθνικιστικά και φιλορωσικά κόμματα κερδίζουν έδαφος ή βρίσκονται ήδη στην εξουσία σε χώρες-κλειδιά, όπως η Ουγγαρία, η Σλοβακία και πιθανώς σύντομα σε Τσεχία και Σλοβενία. Η απειλή που φοβούνται οι Ευρωπαίοι ηγέτες είναι ένα μελλοντικό Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, στο οποίο θα συμμετέχουν τέσσερις ή πέντε ακροδεξιοί ηγέτες, θέτοντας υπό αμφισβήτηση ακόμα και την ίδια την ύπαρξη της ΕΕ. Ήδη, με τον Όρμπαν, όπως γράφει το Politico, υπάρχουν αρκετά προβλήματα.
Στην πρώτη γραμμή το στεγαστικό πρόβλημα
Το στεγαστικό είναι ένα από τα ζητήματα που αποκτούν ολοένα και αυξανόμενη σημασία. Μέχρι πρόσφατα, δεν θεωρούταν θέμα ευρωπαϊκής αρμοδιότητας, αλλά πλέον αναγνωρίζεται ως βασική κοινωνική πρόκληση. Η άνοδος τιμών κατοικιών και ενοικίων σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες τροφοδοτεί την οργή των πολιτών και ενισχύει ακροδεξιές δυνάμεις. Για παράδειγμα, στις Κάτω Χώρες, το ακροδεξιό Κόμμα για την Ελευθερία του Γκερτ Βίλντερς κέρδισε τις εκλογές του 2023, προτάσσοντας το πρόβλημα της στέγασης. Ανάλογα φαινόμενα παρατηρούνται στην Πορτογαλία, όπου το κόμμα Chega («Αρκετά») αναδείχτηκε βασική δύναμη της αντιπολίτευσης.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, αναγνωρίζοντας την κρισιμότητα του ζητήματος, έχει ορίσει ειδικό επίτροπο για τη στέγαση και ετοιμάζει το πρώτο ευρωπαϊκό Σχέδιο Προσιτής Στέγασης, το οποίο αναμένεται να είναι έτοιμο τον προσεχή Δεκέμβριο. Ωστόσο, οι πολιτικές διαφωνίες μεταξύ των κρατών-μελών εμποδίζουν ουσιαστικές λύσεις, καθώς δεν υπάρχει (και εδώ) κοινή γραμμή για ζητήματα, όπως η ρύθμιση των βραχυπρόθεσμων μισθώσεων (Airbnb) ή η δημόσια στέγαση (κοινωνική αντιπαροχή).
Αμυντική βιομηχανία και social media
Στο πεδίο της άμυνας, η ΕΕ ετοιμάζεται να αυξήσει θεαματικά τις επενδύσεις της, φτάνοντας τα 2,4 τρισεκατομμύρια ευρώ τα επόμενα τέσσερα χρόνια. Αυτό προβάλλεται ως απάντηση στην ανάγκη ενίσχυσης της ευρωπαϊκής ασφάλειας, αλλά και ως μέσο για τη δημιουργία θέσεων εργασίας, ώστε να τονωθεί η κοινωνική συνοχή και να αναχαιτιστεί η ακροδεξιά επιρροή. Ειδικά, για χώρες με ισχυρή αυτοκινητοβιομηχανία, όπως η Σλοβακία, η ενίσχυση της αμυντικής βιομηχανίας εμφανίζεται και ως αντιστάθμισμα στην κρίση που παρατηρείται σε «παραδοσιακές» γραμμές παραγωγής.
Παράλληλα, η ΕΕ στρέφει την προσοχή της στη ρύθμιση των κοινωνικών μέσων δικτύωσης, τα οποία θεωρούνται πηγή διάδοσης ακροδεξιών και λαϊκιστικών αφηγημάτων. Πλατφόρμες όπως η TikTok και η X (σ.σ. πρώην Twitter) έχουν κατηγορηθεί ότι συνέβαλαν στην επιτυχία ακροδεξιών κομμάτων σε χώρες όπως η Γερμανία (σ.σ. περίπτωση AfD) και η Ρουμανία. Αν και το προσχέδιο της Συνόδου Κορυφής της ΕΕ ζητά ενίσχυση της «ψηφιακής κυριαρχίας», δεν υπάρχουν ακόμα σαφείς προτάσεις για την καταπολέμηση αυτής της επιρροής.
Αλλαγή στάσης στο μεταναστευτικό
Το μεταναστευτικό παραμένει ένα από τα βασικά ζητήματα που καθορίζουν την πολιτική ατζέντα της ακροδεξιάς και, πλέον, ακόμη και τα παραδοσιακά κόμματα υιοθετούν πιο αυστηρές θέσεις. Η ιδέα της επεξεργασίας αιτήσεων ασύλου εκτός της ΕΕ, κάποτε ταμπού, έχει μπει για τα καλά στο τραπέζι, με ηγέτες όπως η σοσιαλίστρια πρωθυπουργός της Δανίας, Μέττε Φρέντερικσεν, να την υποστηρίζουν, ευθυγραμμιζόμενη με πολιτικές που πρώτος υιοθέτησε ο Βίκτορ Όρμπαν.
Σε κάθε περίπτωση, η γενικότερη αποδυνάμωση της πολιτικής επιρροής του παραδοσιακού ευρωπαϊκού άξονα εκδηλώνεται και μέσα στους θεσμούς. Οι διαβουλεύσεις για την «απλοποίηση» των ευρωπαϊκών διαδικασιών φέρνουν στο προσκήνιο τις δομικές διαφωνίες σχετικά με την κατεύθυνση της ΕΕ. Παράλληλα, η «πράσινη μετάβαση» που άλλοτε αποτελούσε προτεραιότητα, τίθεται πλέον υπό αμφισβήτηση λόγω της πίεσης που ασκεί η ακροδεξιά σε επίπεδο κοινής γνώμης και κυβερνήσεων.
Η κατάσταση γίνεται ακόμα πιο δύσκολη από τη στιγμή που οι διαφορές ανάμεσα στους πολιτικούς σχηματισμούς εντός του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου -κυρίως μεταξύ του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος και της Προοδευτικής Συμμαχίας των Σοσιαλιστών- παραμένουν βαθιές, περιορίζοντας τις πιθανότητες ουσιαστικής σύγκλισης σε ζητήματα, τα οποία αποκτούν ολοένα και περισσότερο χαρακτήρα υπαρξιακό για την ΕΕ.
