Η Λιβύη, η χώρα με το περισσότερο πετρέλαιο σε όλη την Αφρική, βρίσκεται εδώ και 15 χρόνια σε μια παρατεταμένη κατάσταση πολιτικής αστάθειας και στρατιωτικού χάους.
Στο επίκεντρο των εξελίξεων δεν βρίσκονται μόνο οι εσωτερικές διαιρέσεις και οι εμφύλιοι πόλεμοι, αλλά και οι εξωτερικές παρεμβάσεις, με πρωταγωνιστές περιφερειακές και διεθνείς δυνάμεις.
Με φόντο το παράνομο τουρκολιβυκό μνημόνιο του 2019 και τη συνεχιζόμενη τουρκική στρατιωτική και πολιτική παρέμβαση στη χώρα, η επίσκεψη του Έλληνα υπουργού Εξωτερικών Γιώργου Γεραπετρίτη από τις 6 Ιουλίου, τόσο στην αναγνωρισμένη δυτική κυβέρνηση της Τρίπολης, όσο και στην αντίστοιχη ανατολική του Χαφτάρ στη Βεγγάζη, αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Η Ελλάδα διεκδικεί ρόλο σταθεροποίησης και επιρροής στη μετα-Κανταφική Λιβύη, ανατρέποντας τα γεωπολιτικά τετελεσμένα που επιδιώκει η Άγκυρα.
Η πτώση του Καντάφι και το χάος
Η ιστορία της σύγχρονης Λιβύης άλλαξε ριζικά το 2011, όταν ο Καντάφι, ο οποίος κυβέρνησε απολυταρχικά τη χώρα για πάνω από τέσσερις δεκαετίες (1969–2011), ανατράπηκε στο πλαίσιο της λεγόμενης «Αραβικής Άνοιξης».
Η λαϊκή εξέγερση κατά του καθεστώτος του ενισχύθηκε αποφασιστικά από τις στρατιωτικές επεμβάσεις του ΝΑΤΟ, με επικεφαλής τη Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και τη σιωπηρή συναίνεση των ΗΠΑ.
Η ανατροπή του Καντάφι όμως δεν έφερε δημοκρατία, αλλά ένα επικίνδυνο κενό εξουσίας. Η χώρα οδηγήθηκε σε χάος, με αντίπαλες πολιτοφυλακές, φυλές και ισλαμιστικές ομάδες να διαγκωνίζονται για την εξουσία.
Ένας εμφύλιος πόλεμος που ξεκίνησε το 2011 (πρώτη περίοδος) και συνεχίστηκε από το 2014 ως το 2020 (δεύτερη περίοδος). Οι συγκρούσεις, με πολλούς νεκρούς, δεν σταμάτησαν στο διάστημα που μεσολάβησε. Το ΝΑΤΟ βοήθησε να πέσει ο Καντάφι αλλά δεν είχε τρόπο να επιβάλλει την ειρήνη.
Λιβύη © Freepik
Πολύ σύντομα, η Λιβύη χωρίστηκε σε δύο βασικούς πόλους:
• Την Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας (GNA – Government of National Accord – σήμερα GNU – Unity) του πρωθυπουργού Ντμπεϊμπά με έδρα την Τρίπολη στη δυτική πλευρά, που έχει την τυπική αναγνώριση του ΟΗΕ και στήριξη χωρών όπως η Τουρκία και το Κατάρ.
• Την κυβέρνηση της ανατολικής Λιβύης (LNA – Libyan National Army, σήμερα GNS), του στρατάρχη Χαφτάρ, με έδρα τη Βεγγάζη και στήριξη από Αίγυπτο, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, Ρωσία και Γαλλία.
Μετά από πολιτικές ζυμώσεις και εκλογές η κυβέρνηση GNA διαλύθηκε και από το 2021 η ισχύουσα για τη δυτική Λιβύη είναι η GNU (Unity) με πρωθυπουργό τον Nτμπεϊμπά και έδρα την Τρίπολη.
H τρέχουσα ανατολική κυβέρνηση με έδρα τη Βεγγάζη είναι η GNS (Stability), προέκυψε το 2022, και στηρίζεται από τον Χαφτάρ και τη Βουλή των Αντιπροσώπων (Τομπρούκ).
Και μόνο το γεγονός ότι η Βουλή και οι δύο κυβερνήσεις της Λιβύης έχουν κάθε μία ως έδρα τρεις διαφορετικές πόλεις, λέει πολλά για τη σύνθετη εσωτερική πολιτικο-διπλωματική δομή της χώρας και τη δυσκολία προσέγγισης του θέματος.
Η σημερινή Λιβύη είναι πολιτικά -και όχι μόνο- ίσως η πιο περίπλοκη χώρα σε παγκόσμιο επίπεδο – και μία από τις πιο επικίνδυνες για ταξίδι για οποιοδήποτε λόγο (ληστείες, απαγωγές, τρομοκρατία, εξεγέρσεις, ένοπλες συγκρούσεις, εγκλήματα, δολοφονίες). Διόλου παράδοξο που η χώρα μετά την πτώση του Καντάφι τράβηξε αμέσως το «ενδιαφέρον» της Τουρκίας.
Ο εμφύλιος πόλεμος: Διεθνείς παρεμβάσεις και η Τουρκία
Η στρατιωτική εμπλοκή της Τουρκίας στον λιβυκό εμφύλιο σηματοδότησε ένα σημείο καμπής. Το 2019, η Άγκυρα υπέγραψε δύο συμφωνίες με την δυτική GNA: μία για στενή στρατιωτική συνεργασία και άλλη μία με το παράνομο τουρκολιβυκό μνημόνιο οριοθέτησης θαλασσίων ζωνών.
Σε αντάλλαγμα για την υπογραφή του τουρκολιβυκού μνημονίου, η Τουρκία προσέφερε στρατιωτική στήριξη στη δυτική GNA, αποστέλλοντας drones, Σύριους μισθοφόρους, στρατιωτικούς συμβούλους και πολεμικό υλικό. Η τουρκική υποστήριξη αποδείχθηκε κρίσιμη και ανέτρεψε προσωρινά την προέλαση του στρατού του Χαφτάρ προς την Τρίπολη.
Η αντίδραση του Χαφτάρ από ανατολικά δεν άργησε. Η Ρωσία ενίσχυσε τη δύναμη Wagner στη Λιβύη, ενώ η Αίγυπτος απείλησε ακόμη και με άμεση επέμβαση.
Σημαντικό επεισόδιο υπήρξε στις αρχές Ιουλίου του 2020, όταν άγνωστα αεροσκάφη –πιθανώς γαλλικά Mirage ή Rafale– βομβάρδισαν τουρκικό εξοπλισμό, εγκαταστάσεις και αποθήκες τουρκικών drones και ραντάρ στη βάση αλ-Ουατίγια στη δυτική Λιβύη. Αν και η Γαλλία δεν ανέλαβε επισήμως την ευθύνη, το μήνυμα ήταν σαφές: η τουρκική στρατιωτική παρουσία σε λιβυκές βάσεις ενοχλούσε σφόδρα το Παρίσι. Η Τουρκία είχε ξεκινήσει να οργανώνει ισχυρές βάσεις στη χώρα και αυτό ούτε η Γαλλία αλλά ούτε και η Αίγυπτος θα το άφηναν να συμβεί.
Όμως, ακόμα και σήμερα, η Τουρκία διατηρεί παρουσία στην αεροπορική βάση της αλ-Ουατίγια αλλά και μία ναυτική βάση στο λιμάνι Μισράτα, με δυνατότητες μόνιμης παρουσίας και μεταστάθμευσης πολεμικών πλοίων και μαχητικών αεροσκαφών.
Τουρκολιβυκό μνημόνιο ©Wikimedia Commons
Το τουρκολιβυκό μνημόνιο “εργαλείο” γεωπολιτικής πίεσης
Η υπογραφή του παράνομου τουρκολιβυκού μνημονίου το Νοέμβριο του 2019 τάραξε τα διπλωματικά νερά στην Ανατολική Μεσόγειο. Η συμφωνία που υπεγράφη μεταξύ της κυβέρνησης της Τρίπολης και της Άγκυρας οριοθετεί θαλάσσιες ζώνες μεταξύ Τουρκίας και Λιβύης, αγνοώντας εντελώς την ύπαρξη της ελληνικής υφαλοκρηπίδας, ιδιαίτερα των νησιών όπως η Κρήτη, η Ρόδος και η Κάρπαθος.
Το μνημόνιο είναι και θεωρείται παράνομο από την Ελλάδα και την ΕΕ, καθώς παραβιάζει το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS), στο οποίο η Τουρκία δεν είναι συμβαλλόμενο μέλος και δεν το αναγνωρίζει. Η συμφωνία αγνοεί γεωγραφικές και νομικές αρχές που θεμελιώνουν την ελληνική ΑΟΖ, προβάλλοντας την άποψη ότι «τα νησιά δεν έχουν πλήρη επήρεια σε θαλάσσιες ζώνες».
Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο δήλωσε στις 12 Δεκεμβρίου 2019 ότι η συμφωνία αυτή παραβιάζει τα κυριαρχικά δικαιώματα τρίτων κρατών, δεν συνάδει με το Δίκαιο της Θάλασσας του ΟΗΕ και δεν μπορεί να έχει καμία έννομη συνέπεια για τρίτα κράτη.
Για την Άγκυρα όμως, το μνημόνιο ήταν περισσότερο από μια συμφωνία για θαλάσσια σύνορα: αποτέλεσε εργαλείο στρατηγικής πίεσης και τετελεσμένων. Με τη συμφωνία αυτή, η Τουρκία επιδίωξε:
• Να μπλοκάρει ενεργειακές συνέργειες μεταξύ Ελλάδας, Κύπρου, Αιγύπτου και Ισραήλ.
• Να νομιμοποιήσει πολιτικά τη στρατιωτική της παρουσία στη Λιβύη.
• Να αμφισβητήσει το status quo στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο.
Από την πλευρά της, η Ελλάδα αντέδρασε έντονα, προχωρώντας σε οριοθέτηση ΑΟΖ με την Αίγυπτο το 2020 και ενισχύοντας τις σχέσεις της με το Παρίσι και το Κάϊρο. Ωστόσο, το τουρκολιβυκό μνημόνιο παραμένει σε ισχύ από πλευράς της κυβέρνησης της Τρίπολης, επαναβεβαιώθηκε με την επίσκεψη Τσαβούσογλου στη Λιβύη το 2022 και πρόσφατα ο Χαφτάρ (που τον είχαμε περίπου ως «δεδομένο») άρχισε να κάνει «νερά».
Συγκεκριμένα, στις 19 Ιουνίου η Λιβύη αποφάσισε να διαμαρτυρηθεί για το γεγονός οτι η χώρα μας έχει προκηρύξει διαγωνισμό για τις έρευνες υδρογονανθράκων νοτίως της Κρήτης. Σχεδόν ταυτόχρονα η κίνηση της Βουλής της Ανατολικής Λιβύης (που στηρίζεται από τον Χαφτάρ) να συστήσει «επιτροπή αξιολόγησης του τουρκολιβυκού μνημονίου» δημιουργεί επιπλέον ερωτηματικά.
Ωστόσο, ο Υπουργός Περιβάλλοντος και Ενέργειας Στ. Παπασταύρου διευκρίνησε πως οι λιβυκές «διαμαρτυρίες» δεν είναι παρά μια «προσχηματική αντίδραση», συμπληρώνοντας πως «σήμερα, στο διαγωνισμό της Λιβύης για τα δικά της θαλάσσια οικόπεδα, αυτά είναι ακριβώς στη μέση γραμμή, όπου γειτνιάζουν τα αντίστοιχα των ελληνικών [προκυρήξεων] για έρευνα. Δηλαδή στην πράξη ο Οργανισμός Πετρελαίου της Λιβύης διαψεύδει το Υπουργείο Εξωτερικών του, διότι αποδέχεται τη μέση γραμμή».
Πως η Τουρκία απέκτησε ερείσματα στη Λιβύη
Η Τουρκία απέκτησε γερά ερείσματα στη Λιβύη διότι επένδυσε γρήγορα, στοχευμένα και χωρίς αναστολές. Ενώ οι περισσότερες δυτικές δυνάμεις τηρούσαν επιφυλακτική στάση ή απέφευγαν την άμεση εμπλοκή (με εξαίρεση τη Γαλλία όπως είδαμε) η Άγκυρα επέλεξε να δράσει στρατιωτικά και να διαπραγματευτεί πολιτικά με γνώμονα τη μέγιστη επιρροή.
Από την υποστήριξη της δυτικής Λιβύης με drones, ραντάρ, οπλισμό, στρατιωτικό προσωπικό, βάσεις, έως την παρουσία τουρκικών επιχειρήσεων και Τραπεζών στη χώρα, η Τουρκία κατάφερε να «δέσει» την κυβέρνηση της Τρίπολης με συμφωνίες που καλύπτουν:
• Την ασφάλεια και εκπαίδευση του στρατού και της ακτοφυλακής.
• Τεχνικά έργα υποδομών και ανοικοδόμησης.
• Συμβόλαια με τουρκικές ενεργειακές και κατασκευαστικές εταιρείες.
Εδώ θα πρέπει να τονίσουμε ότι και η Ελλάδα πραγματοποιεί σημαντικά έργα στη Λιβύη μέσω μεγάλων κατασκευαστικών εταιρειών, όπως η Metlen. Η Metlen δραστηριοποιείται στην αγορά της Λιβύης από το 2017 και διατηρεί γραφεία στην Τρίπολη, τη Βεγγάζη και το Τομπρούκ. Πιο κάτω βλέπουμε ένα από τα σχετικά πρόσφατα έργα της (2024).
Η μονάδα φυσικού αερίου που κατασκευάζει η Metlen στη Λιβύη (2024) ©https://www.metlengroup.com
Οι ελληνικές εταιρείες όμως που επενδύουν -ή θα αποφασίσουν να επενδύσουν- στη Λιβύη θα πρέπει να είναι πολύ προσεκτικές και να παρακολουθούν στενά τις εξελίξεις, διότι πριν το Μυτιληναίο, η μακρά ιστορία της ABAΞ και της Αρχιρόδον στη χώρα εμπεριέχει αρκετές λαμπρές αλλά και μαύρες σελίδες…
Ο ενεργειακός πλούτος της Λιβύης: Πετρέλαιο, φυσικό αέριο και θαλάσσιες ΑΟΖ
Η Λιβύη διαθέτει τα μεγαλύτερα αποθέματα πετρελαίου στην Αφρική (50 δισεκατομμύρια βαρέλια – μέσα στο Τοp 10 παγκοσμίως, με το Νο.8 τη Ρωσία) και είναι μέλος του ΟΠΕΚ. Οι πλούσιοι ενεργειακοί της πόροι βρίσκονται κυρίως στη βόρειοανατολική και νοτιοδυτική χώρα, ενώ εξάγονται από τερματικούς σταθμούς στη Μεσόγειο. Παρότι η χώρα έχει βιώσει απανωτές διακοπές στην παραγωγή λόγω των συγκρούσεων, παραμένει ζωτικής σημασίας πηγή υδρογονανθράκων για την Ευρώπη.
Η γεωγραφική της θέση είναι κομβική: βρίσκεται στη «γωνία» μεταξύ Ν. Ανατολικής και Κεντρικής Μεσογείου. Τα κοιτάσματα φυσικού αερίου και πετρελαίου παρουσιάζουν στρατηγικό ενδιαφέρον για κάθε δύναμη που θέλει να έχει επιρροή στην περιοχή.
Η Ελλάδα, ως ευρωπαϊκή πύλη φυσικού αερίου, έχει συμφέρον να ενισχύσει την παρουσία της:
• Στο πλαίσιο του αγωγού EastMed ή εναλλακτικών σχεδίων μεταφοράς ενέργειας.
• Μέσω επενδυτικής συνεργασίας στον τομέα της ενέργειας και των υποδομών.
• Ως μεσολαβητής για ευρωπαϊκές επενδύσεις στη λιβυκή ανοικοδόμηση
Μπορεί η Ελλάδα να επανέλθει;
Η σημερινή συγκυρία προσφέρει στην Ελλάδα ένα παράθυρο ευκαιρίας να ενισχύσει την επιρροή της στη Λιβύη, εφόσον κινηθεί στρατηγικά, πολυεπίπεδα και με διάρκεια. Η ανασφάλεια στη Λιβύη, σε συνδυασμό με τη ρευστότητα στις διεθνείς ισορροπίες (Ουκρανία-Ρωσία, ενεργειακή κρίση στην Ευρώπη, αστάθεια Μέσης Ανατολής) αλλά και τα διαθέσιμα ευρωπαϊκά επενδυτικά κεφάλαια, δημιουργούν ευνοϊκό έδαφος για τη χώρα μας.
Η Ελλάδα μπορεί να επανέλθει στο προσκήνιο μέσω των εξής αξόνων:
• Διπλωματική ισορροπία: Επαφές τόσο με την κυβέρνηση της Τρίπολης όσο και με την ανατολική διοίκηση στη Βεγγάζη, με στόχο την ανάληψη ρόλου ως ουδέτερος διαμεσολαβητής και όχι ως «αντίπαλος» της μιας πλευράς.
• Επενδυτική διείσδυση: Ανάπτυξη συνεργασιών με ελληνικές εταιρείες υποδομών, ενέργειας και ναυτιλίας. Η ανοικοδόμηση της Λιβύης είναι τεράστια πρόκληση – και ευκαιρία για ελληνική παρουσία.
• Αμυντική συνεργασία: Παροχή τεχνογνωσίας ή στήριξης σε λιβυκούς θεσμούς για τη θαλάσσια ασφάλεια και τη φύλαξη των πετρελαϊκών εγκαταστάσεων, σε συντονισμό με την ΕΕ.
• Πολιτιστική και εκπαιδευτική διπλωματία: Ενίσχυση δεσμών μέσω πανεπιστημιακών συνεργασιών, χορήγησης υποτροφιών, εκπαίδευσης λιβυκών στελεχών στην Ελλάδα.
Γιώργος Γεραπετρίτης ©Eurokinissi
Η ευκαιρία Γεραπετρίτη
Η επίσκεψη του Υπουργού Εξωτερικών Γιώργου Γεραπετρίτη σε Τρίπολη και Βεγγάζη, που θα διαρκέσει αρκετές μέρες (τουλάχιστον ως τα μέσα Ιουλίου), αποτυπώνει μια αναβαθμισμένη ελληνική προσέγγιση: επαφή και με τις δύο πλευρές, αποφυγή μονομερών ευθυγραμμίσεων και επιδίωξη γέφυρας επικοινωνίας.
Να σημειωθεί ότι στην Τρίπολη συνεχίζονται συγκρούσεις ανάμεσα σε πολιτοφυλακές, ωστόσο σύμφωνα με τελευταίες πληροφορίες που καταφθάνουν από τη Δυτική Λιβύη, η κατάσταση είναι εξαιρετικά εύθραυστη και τα περίχωρα της πόλης θα μπορούσαν να μετατραπούν πολύ γρήγορα σε πεδίο μάχης.
Τι αναμένεται να συζητηθεί με τους Λίβυους:
• Αναβάθμιση/ενίσχυση του ρόλου της ελληνικής πρεσβείας Τρίπολης και προξενείων στις κύριες πόλεις.
• Επαναδιαπραγμάτευση για την ακύρωση, ή την ακύρωση στην πράξη (de facto), του τουρκολιβυκού μνημονίου.
• Διερεύνηση συμφωνιών στον τομέα των θαλάσσιων μεταφορών, της ενέργειας, της εκπαίδευσης, των κατασκευών σε μεγάλα έργα υποδομών.
• Καλύτερη διευθέτηση του προσφάτως (και όχι τυχαία) αναζωπυρούμενου μεταναστευτικού, όχι μόνο με την επιτόπια περιπολία πλοίων του Πολεμικού Ναυτικού, αλλά και με έλεγχο στις ακτές και τα ενδότερα της χώρας.
Η Λιβύη ως γεωπολιτικός κόμβος
Η Λιβύη μέσα στη βαθειά της κρίση παραμένει γεωπολιτικός κόμβος που επηρεάζει την ασφάλεια, την ενέργεια και τις ισορροπίες σε όλη τη Μεσόγειο και τη Βόρεια Αφρική. Κάθε αποσταθεροποίησή της έχει συνέπειες για την Ευρώπη, τη μετανάστευση, την τρομοκρατία, το ενεργειακό και τον έλεγχο των θαλάσσιων ζωνών.
Η επίσκεψη του Έλληνα ΥΠΕΞ δίνει το τέμπο για δυναμικότερη συνέχεια, με μακροπρόθεσμο σχεδιασμό, συντονισμένη εξωτερική πολιτική και υλοποίηση συνεργειών σε στρατηγικούς τομείς: ενέργεια, ναυτιλία, ανοικοδόμηση, εκπαίδευση, παρεμβάσεις στο μεταναστευτικό.
Η Λιβύη μπορεί και πρέπει να γίνει μέρος της ελληνικής στρατηγικής σταθεροποίησης της Ανατολικής Μεσογείου. Όχι ως αντίβαρο στην Τουρκία, αλλά ως αυτόνομος εταίρος με εθνικό συμφέρον και ευρωπαϊκή ευθύνη.
Η Ελλάδα έχει μπροστά της μια ευκαιρία, όχι για να «αντιγράψει» την τουρκική τακτική (δεν εφαρμόζουμε επεκτατικές, παράνομες μεθόδους της γείτονος) αλλά για να χτίσει ένα νέο μοντέλο σχέσεων, βασισμένο στην αμοιβαιότητα, τη σταθερότητα και τον σεβασμό του διεθνούς δικαίου.
