Ποια επιδόματα ισχύουν στη χώρα μας, πώς διανέμονται και πόσο αποτελεσματικά είναι; Πετυχαίνουν όλα τον σκοπό τους; Ποια άλλα «παράπλευρα» αποτελέσματα έχουν;
Η νέα μελέτη της διαΝΕΟσις, με συντονιστή τον καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου και Πρόεδρο του ΚΕΠΕ, Παναγιώτη Λιαργκόβα, επιχειρεί μια χαρτογράφηση και αποτίμηση της επιδοματικής πολιτικής, μετά τις σημαντικές αλλαγές και κρίσεις των δύο τελευταίων δεκαετιών (οικονομική, πανδημία και, πιο πρόσφατα, ενεργειακή κρίση), που έπληξαν διάφορες ομάδες του πληθυσμού.
Η μελέτη διαπιστώνει ότι υπάρχει σημαντικό περιθώριο καλύτερης οργάνωσης και στόχευσης των επιδομάτων, καταλήγοντας σε ευρύτερες κατευθύνσεις πολιτικής.
Ο διάλογος γύρω από τα επιδόματα
Γιατί θεσπίζουν επιδόματα τόσα πολλά κράτη; Η επιδοματική πολιτική, ως μέρος της ευρύτερης κοινωνικής πολιτικής που είναι, έχει ως βασικό σκοπό να μειώσει τη φτώχεια και συχνά το επιτυγχάνει. Ακόμα, τα επιδόματα μέσω αυτών των επιδράσεων, συμβάλλουν στην άμβλυνση των ανισοτήτων.
Όμως, δεν είναι μόνο η βελτίωση της σχετικής θέσης των φτωχών. Συχνά, τα επιδόματα μπορούν με έμμεσο τρόπο να υποστηρίξουν την ανάπτυξη μιας οικονομίας: Για παράδειγμα, μπορεί να ενισχύουν την κατανάλωση τοπικών προϊόντων.
Κάποια επιδόματα μπορεί να έχουν τον χαρακτήρα της επένδυσης και να αποδίδουν στον κρατικό προϋπολογισμό περισσότερα έσοδα από το κόστος τους: Για παράδειγμα, τα επιδόματα που δίνονται για βρέφη συμβάλλουν στην καλύτερη υγεία και εκπαίδευση των ίδιων ατόμων αργότερα και, επομένως, στις καλύτερες προοπτικές τους να βρουν εργασία και να συνεισφέρουν πληρώνοντας φόρους αργότερα.
Ωστόσο, ποτέ η εικόνα δεν είναι απολύτως ξεκάθαρη. Η επιλογή των επιδομάτων έναντι άλλων μορφών στήριξης των πιο αδύναμων δέχεται και κριτική. Ένα τέτοιο αρκετά διαδεδομένο σημείο κριτικής έχει σχέση με τον φόβο ότι οι άνθρωποι θα δουλεύουν λιγότερο αν έχουν εισόδημα από επιδόματα, μια υπόθεση η οποία έχει πυροδοτήσει έναν πολύ ζωντανό διάλογο μεταξύ οικονομολόγων.
Ακόμα, υπάρχει ο προβληματισμός ότι μέρος των επιδομάτων –καθώς είναι στην ευχέρεια των ωφελουμένων το πώς θα τα διαχειριστούν– μπορεί να δαπανάται για την αγορά αγαθών που δεν είναι απαραίτητα ή είναι ακόμη και βλαπτικά, όπως ο καπνός. Ωστόσο, η υπόθεση αυτή δεν επιβεβαιώνεται τόσο συχνά από την εμπειρική έρευνα. Μόνο ένα πολύ μικρό μέρος του εισοδήματος των δικαιούχων ξοδεύεται σε αυτά τα είδη.
Όμως, η θέσπιση και η διάθεση των επιδομάτων δημιουργεί επίσης γραφειοκρατία, η οποία συνεπάγεται ένα σημαντικό κόστος που δεν είναι πάντοτε σίγουρο ότι είναι χαμηλότερο από το όφελος, έναντι λιγότερο γραφειοκρατικών εναλλακτικών, όπως η μείωση των φόρων. Ένα ακόμη αντίστοιχο σημείο προβληματισμού είναι η πιθανή στρέβλωση που προκαλεί η μαζική διάθεση επιδομάτων στα επίπεδα των τιμών.
Τέλος, όταν υπάρχει εκτεταμένη φοροδιαφυγή, η διανομή των επιδομάτων κατά κάποιον τρόπο «ακολουθεί» την απόκρυψη εισοδημάτων και επιτρέπει τη στήριξη πληθυσμών που δεν έχουν ανάγκη αλλά απλώς φοροδιαφεύγουν. Με απλά λόγια, αν κάποιος δηλώνει χαμηλότερα εισοδήματα από τα πραγματικά του και βρεθεί κάτω από το «κατώφλι» ενός εισοδηματικού ορίου για ένα επίδομα, τελικά θα λάβει το επίδομα χωρίς να το δικαιούται.
Τα επιδόματα στην Ελλάδα
Μέσα στην κρίση, τα επιδόματα στην Ελλάδα ήταν (και παραμένουν) πολλά και μικρά, δεν κάλυπταν καλά όσους τα είχαν τότε ανάγκη, δίνονταν από πολλούς φορείς, με σημαντική γραφειοκρατία και με διαφορετικές και συχνά προβληματικές διαδικασίες έγκρισης και διασταύρωσης των στοιχείων.
Είναι ενδεικτικό ότι η Ελλάδα ήταν μία από τις λίγες χώρες της ΕΕ όπου δεν ίσχυε κανενός είδους Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος. Θεσπίστηκε ως όρος των προγραμμάτων προσαρμογής στην ΕΕ το 2016 – 2017. Η κρίση έφερε την ανάγκη για μια πιο αποδοτική επιδοματική πολιτική στο προσκήνιο και λειτούργησε καταλυτικά.
Πολλά επιδόματα εξορθολογίστηκαν, θεσπίστηκαν νέα, όπως το επίδομα ενοικίου το 2017, και ιδρύθηκαν οργανισμοί, όπως ο ΟΠΕΚΑ, που απορρόφησε τον παλιό ΟΓΑ, και σε πολλές περιπτώσεις έκανε πιο αποδοτικές τις διαδικασίες.
Παρά τις αλλαγές, ακόμα και σήμερα στη χώρα υπάρχουν δεκάδες διαφορετικά επιδόματα που δίνονται από πολλούς φορείς. Τα κυριότερα είναι τα επιδόματα για τη στήριξη της οικογένειας, των παιδιών και των ηλικιωμένων.
Δίνονται κυρίως από τον ΟΠΕΚΑ και ανάμεσά τους είναι το επίδομα παιδιού και το επίδομα γέννησης. Αντίστοιχα επιδόματα χορηγούνται και για την ενίσχυση πιο περιορισμένων ομάδων του πληθυσμού όπως είναι οι κάτοικοι των ορεινών και των μειονοτικών περιοχών ή οι ομογενείς, το γονικό επίδομα για τη μεταφορά μαθητών, το επίδομα στέγασης και το αντίστοιχο επίδομα για τους υπερήλικες, το φοιτητικό επίδομα στέγασης και φυσικά το Ελάχιστο Εγγυημένο Εισόδημα, το οποίο αφορά περίπου 187 χιλιάδες νοικοκυριά.
O ΟΠΕΚΑ διαχειρίζεται επίσης τα επιδόματα τα οποία αφορούν τα άτομα με αναπηρία (επίδομα κίνησης, ενισχύσεις ατόμων με βαριά αναπηρία, κωφών, κλπ.). Οι ετήσιες δαπάνες του οργανισμού από το 2019 έως το 2023 κυμάνθηκαν μεταξύ 3,2 και 4,2 δισ. ευρώ.
Αντιμετώπιση της πανδημίας
Το 2020 και 2021 οι δαπάνες για την αντιμετώπιση της πανδημίας –οι οποίες, ωστόσο, δεν περιλάμβαναν μόνο επιδόματα– έφτασαν σχεδόν τα 33 δισ. ευρώ – τεράστιο ποσό. Όμως τότε, το κράτος χρησιμοποίησε εθνικούς και ευρωπαϊκούς πόρους για να παρέχει επιδόματα στους άνεργους, επιδοτήσεις για μικρές επιχειρήσεις, ειδικά βοηθήματα και άλλα μέτρα, προκειμένου να μετριαστούν οι οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της πανδημίας.
Ενεργειακή κρίση (2022-2023)
Το διάστημα 2022 και 2023 θεσπίζονται νέες μορφές επιδομάτων και ενισχύσεων, όπως είναι τα γνωστά πλέον “pass” (π.χ. Power Pass, Fuel Pass, Market Pass). Το συνολικό κόστος των μέτρων αυτών, σύμφωνα με εκτιμήσεις του ευρωπαϊκού think tank Bruegel, ξεπέρασε τα 9 δισ. ευρώ, που αντιστοιχεί στο 5,2% του ΑΕΠ.
Μόνο το 2022, περίπου 7,7 δισ. ευρώ διατέθηκαν για επιδοτήσεις στο ρεύμα και στο φυσικό αέριο. Στο ποσό αυτό δεν περιλαμβάνονται περίπου 600 εκατομμύρια ευρώ που διατέθηκαν επιπλέον για την επιδότηση των καυσίμων στην αντλία και στους αγρότες, για τα pass στα καύσιμα και για την αύξηση του επιδόματος θέρμανσης.
Το 2023, το Market Pass, ένα πρόγραμμα για τα νοικοκυριά που είχε σκοπό να βοηθήσει στην αντιμετώπιση της αύξησης του κόστους ζωής, ειδικά των ειδών διατροφής, και δόθηκε από τον Φεβρουάριο έως τον Ιούλιο του 2023, αποτέλεσε σχεδόν το 50% του συνολικού κόστους των παρεμβάσεων τύπου “pass”, φτάνοντας τα 790 εκατ. ευρώ. Από το 2024 και έπειτα αρχίζει μια προσπάθεια πιο μόνιμων παρεμβάσεων.
Παρά τις μεταρρυθμίσεις, τα επιδόματα στην Ελλάδα παραμένουν κατακερματισμένα. Οι έκτακτες συνθήκες της πανδημίας και της ενεργειακής κρίσης κατά κάποιον τρόπο «γκρέμισαν» κάποια από όσα «χτίστηκαν» με τις προηγούμενες μεταρρυθμίσεις, προσθέτοντας νέα, έκτακτα επιδόματα. Όμως, πέρα από το διαπιστωμένο πρόβλημα του κατακερματισμού, οι ερευνητές επιχειρούν, επίσης, να ανιχνεύσουν το πόσο αποτελεσματική είναι η ελληνική επιδοματική πολιτική.
Η έρευνα βρήκε ότι οι συντάξεις συμβάλουν περισσότερο στην καταπολέμηση της φτώχειας και των ανισοτήτων στη χώρα από τα στοχευμένα επιδόματα. Ασφαλώς, το επίπεδο της δαπάνης για τις συντάξεις είναι και αυτό πολλαπλάσιο, και οι συντάξεις στη μεγάλη πλειοψηφία τους αφορούν μεγαλύτερους σε ηλικία αποδέκτες, αντίθετα με τα επιδόματα.
Είναι ενδεικτικό ότι στην αρχή της κρίσης, το 2009, περίπου 1 στους 5 φτωχούς (21,6%) ήταν συνταξιούχος, ενώ προς το τέλος της, το 2018, το ποσοστό αυτό ήταν κατά περισσότερες από 8 μονάδες μειωμένο, στο 13,3%. Αντίστροφα, το ποσοστό των ανέργων μεταξύ των φτωχών υπερδιπλασιάστηκε την ίδια περίοδο.
Τι θα μπορούσε να είχε γίνει καλύτερα;
Το πιο αποτελεσματικό σενάριο κοινωνικών επιδομάτων, τόσο σε όρους ΑΕΠ όσο και σε όρους απασχόλησης, είναι εκείνο που προβλέπει την ενίσχυση των δικτύων διανομής, σύμφωνα με τη νέα έρευνα της ΔιαΝΕΟσις.
Παράλληλα απαιτείται εκλογίκευση του φορολογικού συστήματος και κατάρτιση ενός Ειδικού Σχεδίου Μεσοπρόθεσμης Στρατηγικής Κοινωνικής Πολιτικής, με στόχο τη δημιουργία ενός σταθερού θεσμικού πλαισίου μεταρρυθμίσεων κοινωνικού και αναπτυξιακού χαρακτήρα.
Επίσης καθετοποίηση και εκσυγχρονισμός των διαδικασιών του δημόσιου τομέα, αλλά και θέσπιση κινήτρων για τις εγχώριες εφοδιαστικές αλυσίδες στον ιδιωτικό τομέα, ώστε να μειωθεί η εξάρτησή του από εισαγωγές.
Τέλος, η κωδικοποίηση των επιδομάτων και όλων των εμπλεκόμενων μερών σε αυτά, ανά περιφέρεια και δήμο, θα συμβάλει στην άμβλυνση περιφερειακών ανισοτήτων, ενώ υπάρχει ανάγκη για καλύτερο συντονισμό τόσο μεταξύ περιφερειών όσο και μεταξύ ευρωπαϊκών χωρών.
