Θα μπορούσε κανείς να αγνοήσει τα δασμολογικά «καπρίτσια» του Ντόναλντ Τραμπ. Η υπεράσπιση του ελεύθερου εμπορίου, όσο άβολη κι αν είναι για τον ίδιο, είναι ενδεικτική: η εμπορική πολιτική του Τραμπ έχει κλονίσει μια παγκόσμια τάξη δεκαετιών, και μαζί της χάνονται η σταθερότητα, η προβλεψιμότητα και η ευημερία. Ο ανταγωνισμός κάνει τη ζωή εταιρειών όπως η Trimet πιο δύσκολη, αλλά τις αναγκάζει να βελτιώνονται και να καινοτομούν, και καθιστά τα αγαθά πιο φθηνά για τους καταναλωτές. Στις φτωχότερες χώρες, ειδικά στην Κίνα, η απελευθέρωση του εμπορίου έχει βγάλει εκατομμύρια ανθρώπους από τη φτώχεια.
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου (ΠΟΕ) είναι η ραχοκοκαλιά αυτής της εξέλιξης: 166 μέλη εμπορεύονται σύμφωνα με δεσμευτικούς κανόνες που δεν εισάγουν διακρίσεις. Ωστόσο, υπό τον Τραμπ, η συνοχή αυτή φαίνεται να βρίσκεται στο τέλος της. Οι ΗΠΑ εξαναγκάζουν τους εταίρους σε αποκλειστικές συμφωνίες, ενώ η ΕΕ αναζητά καταφύγιο σε συμφωνίες όπως η Mercosur με τις χώρες της Νότιας Αμερικής, την οποία παρουσίασε η Κομισιόν αυτή την εβδομάδα. Πολλοί προφητεύουν τη διάλυση του ΠΟΕ. Ωστόσο, οι ειδικοί προειδοποιούν: Η απώλειά του θα είχε καταστροφικές συνέπειες – και πίσω από τις κλειστές πόρτες, σημαντικά μέλη ήδη εργάζονται για έναν ΠΟΕ 2.0.
Ο οργανισμός θεωρείται «νεκρός» εδώ και χρόνια: θεωρείται άκαμπτος και ασήμαντος. Από την ίδρυσή του το 1995, δεν έχει καταφέρει να ολοκληρώσει κανέναν μεγάλο γύρο απελευθέρωσης, και ο «φορτωμένος» γύρος της Ντόχα απέτυχε το 2008. Ο καγκελάριος Friedrich Merz (CDU) μίλησε πρόσφατα για την αντικατάσταση του ανίκανου ΠΟΕ.
Οι ειδικοί του εμπορίου θεωρούν αυτό ως λάθος. «Ένας κόσμος χωρίς τον ΠΟΕ θα σήμαινε σημαντικές απώλειες για την ΕΕ και τη Γερμανία», λέει ο Gabriel Felbermayr, διευθυντής του Αυστριακού Ινστιτούτου Οικονομικών Ερευνών (WIFO). Μια μελέτη υποθέτει ότι η διάλυση του ΠΟΕ θα μπορούσε να κοστίσει στην ΕΕ περίπου 0,5% της οικονομικής της απόδοσης. Η Γερμανία απειλείται με τεράστια απώλεια 3,2% του ΑΕΠ.
Επίσης, η συχνά χρησιμοποιούμενη μεταφορά του «ζόμπι» είναι παραπλανητική: ο ΠΟΕ εξακολουθεί να είναι μια πλατφόρμα όπου τα μέλη συμφωνούν σε τεχνικούς κανόνες για πρότυπα, τελωνειακές διαδικασίες ή εκτελωνισμό. «Οι πολλές επιτροπές του ΠΟΕ λειτουργούν αθέατα, αλλά κρατούν το παγκόσμιο εμπόριο σε λειτουργία», λέει ο Bernard Hoekman από το Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο (EUI). Οι συνομιλίες στη γραμματεία στη Γενεύη επίσης αποκλιμακώνουν τις συγκρούσεις πριν αυτές κλιμακωθούν.
Τέτοιες λειτουργίες δεν μπορούν να αντικατασταθούν από διμερείς συμφωνίες. Αντιθέτως: οι διμερείς συμφωνίες χρειάζονται τον ΠΟΕ, επειδή βασίζονται στους κανόνες του, και εν μέρει υιοθετούν ολόκληρα αποσπάσματα των κειμένων των συμφωνιών. «Όλες οι μεγάλες εμπορικές συμφωνίες αναφέρονται στους κανόνες του ΠΟΕ», λέει ο Hoekman. «Αν ο ΠΟΕ διαλυθεί, αυτές οι συμφωνίες χάνουν τη δεσμευτικότητά τους, επειδή καταρρέει το θεμέλιο».
Ο οργανισμός παραμένει επίσης ελκυστικός: το 2024 προσχώρησαν το Ανατολικό Τιμόρ και οι Κομόρες, ενώ η Αλγερία και η Σερβία επιθυμούν να γίνουν μέλη.
Χωρίς τον ΠΟΕ, θα έλειπε κυρίως ένας διαιτητής που αποφασίζει για τις πολλές διαμάχες και αντιμετωπίζει το ντάμπινγκ και άλλες παραβάσεις. Η Thyssenkrupp Steel, για παράδειγμα, αναφέρει ότι η Κίνα αυτή τη στιγμή παρακάμπτει συστηματικά τους κανονισμούς εισαγωγών χάλυβα, εισάγοντας μέσω τρίτων χωρών. Οι ΗΠΑ, βέβαια, από το 2017 έχουν μπλοκάρει τον ανασχηματισμό του εφετειακού οργάνου και, συνεπώς, την καρδιά του συστήματος επίλυσης διαφορών. Ωστόσο, η ΕΕ, η Κίνα και περισσότερες από 20 άλλες χώρες αντέδρασαν εκπληκτικά γρήγορα και αποφασιστικά και δημιούργησαν ένα παράλληλο διαιτητικό δικαστήριο. Αυτό λειτουργεί επειδή οι ΗΠΑ δεν είναι ένα ιδιαίτερα ανεπτυγμένο εμπορικά έθνος: παρόλο που οι Αμερικανοί είναι υπεύθυνοι για περισσότερο από το 27% της παγκόσμιας οικονομικής παραγωγής, είναι υπεύθυνοι μόνο για το 15% του παγκόσμιου εμπορίου. Το σύστημα λειτουργεί και χωρίς αυτούς. Αυτή η προσωρινή λύση θεωρείται ήδη ως πρότυπο για το μέλλον του ΠΟΕ.
Η ιδέα: Γύρω από τον ΠΟΕ δημιουργούνται «λέσχες», στις οποίες όχι όλες, αλλά οι ενδιαφερόμενες χώρες συμφωνούν σε κανόνες. Για παράδειγμα, για τις υπηρεσίες, τις επενδύσεις ή το ψηφιακό εμπόριο – ένα βασικό ζήτημα για τα επόμενα χρόνια. Τέτοιες συμφωνίες είναι πλουραλιστικές: ισχύουν μόνο για τις χώρες που συμμετέχουν, όχι αυτόματα για όλα τα μέλη του ΠΟΕ. Το τίμημα για την εξέλιξη του θεσμού θα είναι λιγότερη διαφάνεια. «Καλύτερα ένα ατακτοποίητο σύστημα παρά καθόλου», λέει ο διευθυντής του WIFO, Felbermayr. Ίσως οι ΗΠΑ, οι οποίες είχαν τορπιλίσει τον οργανισμό και υπό τον πρόεδρο Joe Biden, να ξαναανακαλύψουν τον πολυμερή χαρακτήρα. «Αν μια ομάδα θέλει να προχωρήσει, πρέπει να το κάνει», λέει ο καθηγητής Hoekman του EUI. «Έτσι δημιουργήθηκε ο ΠΟΕ».
Ένα παράδειγμα θα μπορούσε να είναι η ΕΕ: Δεν συμμετέχουν όλα τα κράτη μέλη στο ευρώ ή τη ζώνη Σένγκεν, ωστόσο η ολοκλήρωση λειτουργεί. Επίσης, σε πιο στοχευμένους τομείς όπως τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας ή η καταπολέμηση της διαφθοράς, ομάδες χωρών προχωρούν μπροστά. Παρόμοια θα μπορούσε να εξελιχθεί ο ΠΟΕ στο μέλλον: ως ένα μωσαϊκό από αλληλεπικαλυπτόμενες λέσχες που συνδέονται με τον πυρήνα του οργανισμού. Έτσι θα διατηρηθεί το κοινό πλαίσιο, ενώ οι επιμέρους ομάδες θα προχωρούν πιο γρήγορα.
Παρατηρητές αναμένουν βέβαια ότι η εξέλιξη προς έναν τέτοιο ΠΟΕ 2.0 θα διαρκέσει χρόνια. Ωστόσο, η γρήγορη δημιουργία του εναλλακτικού δικαστηρίου δίνει θάρρος. Καθοριστικό θα είναι το ποιος θα συμμετάσχει: οι πλουραλιστικές συμφωνίες αποκτούν βάρος μόνο με την ΕΕ και την Κίνα. Δεδομένου ότι και οι δύο σπάνια θέλουν να ηγούνται, μικρότερες χώρες όπως η Σιγκαπούρη, που χαίρουν της εμπιστοσύνης πολλών μελών του ΠΟΕ, θα μπορούσαν να αναλάβουν την πρωτοβουλία. Όπως συνέβη και σε προηγούμενες διαπραγματεύσεις: η Νέα Ζηλανδία, για παράδειγμα, έπαιξε ηγετικό ρόλο στις αγροτικές διαπραγματεύσεις, ενώ άλλα μικρότερα μέλη ξεκίνησαν διαπραγματεύσεις.
Επειδή η εξέλιξη αυτή θα διαρκέσει, τα εμπορικά έθνη θα επικεντρωθούν παράλληλα στη σύναψη περιφερειακών συμφωνιών. Συμφωνίες όπως η CPTPP γύρω από τον Ειρηνικό ή η RCEP στην Ασία δημιουργούν τεράστιες ολοκληρωμένες αγορές και ξεπερνούν κατά πολύ τις κλασικές μειώσεις δασμών. Επίσης, η ΕΕ έχει πρόσφατα προωθήσει τέτοιες συμφωνίες με τον Καναδά, την Ιαπωνία και τη Mercosur. Το μειονέκτημα: αν και είναι πιο σε βάθος από τους κανόνες του ΠΟΕ, πάντα αποκλείουν το μεγαλύτερο μέρος της παγκόσμιας οικονομίας.
Το γεγονός ότι οι μεγάλες συμμαχίες δημιουργούνται σήμερα κυρίως στην Ασία δείχνει πώς αλλάζουν οι ισορροπίες. Και ο ΠΟΕ πρέπει να αντιμετωπίσει αυτή την πραγματικότητα. «Ο ΠΟΕ εξακολουθεί να αντανακλά τις ισορροπίες δυνάμεων της δεκαετίας του ’90», λέει ο Felbermayr. «Αν θέλει να επιβιώσει, πρέπει να αλλάξει». Ο ΠΟΕ δημιουργήθηκε από έναν συμβιβασμό μεταξύ των ΗΠΑ και της ΕΕ για το εμπόριο γεωργικών προϊόντων. Σήμερα, άλλοι διαπραγματευτικοί εταίροι πρέπει να βρουν κοινό έδαφος: η Ευρώπη θα πρέπει να κάνει παραχωρήσεις σε χώρες όπως η Κίνα, η Ινδία και η Ινδονησία. Θα είναι μια μακρά διαδικασία προς τον ΠΟΕ 2.0 – και δεν θα αρέσουν όλες οι αλλαγές στην Ευρώπη.
