Η εφηβεία υπήρξε ανέκαθεν μια περίοδος έντονων συναισθημάτων, αναζητήσεων και μυστικών. Παλαιότερα, τα παιδιά έγραφαν τις σκέψεις τους σε σημειωματάρια και μιλούσαν με φίλους στο σχολείο, όμως σήμερα, όπως γράφει και η Le Figaro, οι συνήθειες αυτές έχουν αλλάξει. Η Τεχνητή Νοημοσύνη εισβάλλει σε κάθε πτυχή της καθημερινότητας, και τα chatbots μετατρέπονται σε «ηλεκτρονικά ημερολόγια» και πολλές φορές σε «κολλητούς» φίλους, προσφέροντας στα παιδιά έναν χώρο εξομολόγησης και στήριξης, με όλες τις προκλήσεις και τους κινδύνους που αυτό συνεπάγεται.
Η Σαρλότ και το ChatGPT
Ένα παράδειγμα της νέας πραγματικότητας, γράφει η Le Figaro, είναι 15χρονη Σαρλότ, η οποία ζει ανάμεσα στους γονείς της, τον μικρό αδελφό της, τις έξι κολλητές φίλες της και το ChatGPT. Το chatbot εισέβαλε στη ζωή της όταν ήταν 14, στα τέλη του 2024, όταν η πλατφόρμα μετρούσε ήδη 300 εκατομμύρια χρήστες εβδομαδιαίως παγκοσμίως. Στην αρχή το χρησιμοποιούσε για σχολικές εργασίες, όπως λύσεις μαθηματικών προβλημάτων ή προετοιμασία παρουσιάσεων. Σύντομα όμως, η σχέση της με την τεχνητή νοημοσύνη πήρε πιο προσωπική τροπή.
«Πώς είναι να φιλάς ένα αγόρι;», «Πώς να πείσω τους γονείς μου να μου δώσουν περισσότερο χαρτζιλίκι;», ρωτάει η Σαρλότ. Μέσα από τον διάλογο με το chatbot, βρήκε συμβουλές για διαπροσωπικές συγκρούσεις και συναισθηματικά ζητήματα, ακόμα και για το πώς να διαχειριστεί τη γονεϊκή αυστηρότητα όταν τρύπησε τα αυτιά της χωρίς άδεια. «Δεν είναι φίλος, ούτε προπονητής», λέει. «Αλλά είναι σύμβουλος που δεν κουράζεται ποτέ, δεν θυμώνει και πάντα απαντά».
Η Τεχνητή Νοημοσύνη ως ψηφιακός «φίλος»
Η τάση δεν περιορίζεται στη Σαρλότ. Σύμφωνα με έρευνες, δύο στα τρία παιδιά ηλικίας 9-17 ετών έχουν χρησιμοποιήσει ένα chatbot. Το ChatGPT προηγείται με 43%, ακολουθούμενο από Google Gemini (32%) και MyAI του Snapchat (31%). Παράλληλα, η αμερικανική ΜΚΟ Common Sense Media διαπιστώνει ότι σχεδόν τα τρία τέταρτα των εφήβων 13-18 ετών έχουν χρησιμοποιήσει συνομιλητικές πλατφόρμες ΤΝ, αλλά μόνο το 37% των γονέων το γνωρίζει.
Το 35% των παιδιών δηλώνει ότι η συνομιλία με μια πλατφόρμα Τεχνητής Νοημοσύνης τους δίνει την εντύπωση ότι μιλούν με φίλο – ποσοστό που ανεβαίνει στο 50% για τα ευάλωτα παιδιά. Η φωνητική διεπαφή των chatbots ενισχύει ακόμη περισσότερο την αίσθηση αυτή, προσομοιώνοντας φυσικό διάλογο με ανθρώπινο τόνο.
Τα ψυχολογικά όρια και οι κίνδυνοι
Παρά την «παρηγορητική» φύση της Τεχνητής Νοημοσύνης, οι ειδικοί προειδοποιούν για τους κινδύνους ψυχολογικής εξάρτησης και λανθασμένων συμβουλών. Η καθηγήτρια ΤΝ Laurence Devillers από τη Σορβόννη σημειώνει: «Οι μηχανές προσαρμόζονται στο στυλ και τις ιδέες των χρηστών, δημιουργώντας μια ψευδαίσθηση κατανόησης. Είναι σαν να μιλάς σε κάποιον που συμφωνεί πάντα μαζί σου, χωρίς να βλέπει την πραγματικότητα».
Ο ψυχίατρος Serge Tisseron είχε προειδοποιήσει από το 2020 για το λεγόμενο «φαινόμενο Nutella», όπου οι άνθρωποι προτιμούν τεχνητές φιγούρες που τους κολακεύουν από πραγματικές σχέσεις. Στην εφηβεία, ωστόσο, μια ηλικία που απαιτεί ανάπτυξη κριτικής σκέψης και ενσυναίσθησης, η Τεχνητή Νοημοσύνη μπορεί να μειώσει την ικανότητα των παιδιών να αντιμετωπίζουν τα όρια της πραγματικότητας.
Ο παιδοψυχολόγος Samuel Comblez εξηγεί ότι η χρήση των νέων αυτών τεχνολογιών προσφέρει μια «συνδεδεμένη μοναξιά». Τα παιδιά νιώθουν πως δεν είναι μόνα, αλλά ταυτόχρονα απομονώνονται από την ανθρώπινη αλληλεπίδραση, που αποτελεί το βασικότερο στοιχείο ανάπτυξης κοινωνικών δεξιοτήτων. Παράλληλα, η Τεχνητή Νοημοσύνη τους παρέχει έτοιμες λύσεις, μειώνοντας τον χώρο για αμφιβολία, έρευνα και κριτική σκέψη, για τα θεμέλια, δηλαδή για τη διαμόρφωση ταυτότητας.
Οι ακραίες συνέπειες δεν είναι θεωρητικές. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η δικαιοσύνη κλήθηκε να παρέμβει σε περιπτώσεις εφήβων που ανέπτυξαν στενές σχέσεις με chatbots, με τραγική κατάληξη. Η υπόθεση του 14χρονου Sewell Setter, που αυτοκτόνησε το 2024 μετά από εμμονική σχέση με ψηφιακό χαρακτήρα της σειράς Game of Thrones, συγκλόνισε την κοινή γνώμη. Παράλληλα, οι γονείς του 16χρονου Adam Raine μήνυσαν την OpenAI, κατηγορώντας το ChatGPT ότι έδωσε οδηγίες αυτοκτονίας στον γιο τους χωρίς καμία παρέμβαση.
Αυτά τα περιστατικά έφεραν στην επιφάνεια την ανάγκη ρύθμισης και γονικού ελέγχου. Η OpenAI ανταποκρίθηκε, εισάγοντας δυνατότητα παρακολούθησης από γονείς και ειδοποίηση σε περίπτωση οξείας δυσφορίας, αλλά η εφαρμογή αυτή μπορεί εύκολα να παρακαμφθεί.
Η κάλυψη ενός συναισθηματικού κενού
Τα παιδιά μεγάλωσαν σε ένα περιβάλλον που τους έκανε πιο δεκτικούς στις ψηφιακές φιγούρες. Από τα Toy Story μέχρι τους Transformers, οι νέες γενιές εκπαιδεύτηκαν να βλέπουν στα αντικείμενα συνεργάτες και φίλους. Ο 11χρονος Jules περιγράφει το ChatGPT σαν «ένα κουτί μυστικών όπου μπορώ να πω τα πάντα, χωρίς να θυμώσει κανείς ή να το “μαρτυρήσει” σε άλλους».
Παράλληλα, η πανδημία της COVID-19 αύξησε την ανάγκη για ακρόαση, κατανόηση και στήριξη από μη ανθρώπινες πηγές. Τα chatbots καλύπτουν ένα συναισθηματικό κενό, αλλά δεν αντικαθιστούν την αλληλεπίδραση με συνομήλικους ή ενηλίκους. Ο ψυχολόγος Samuel Comblez υπογραμμίζει ότι η ψευδαίσθηση απεριόριστης δημιουργικότητας που προσφέρει η Τεχνητή Νοημοσύνη μπορεί να αποδειχθεί επικίνδυνη, όταν τα παιδιά μεγαλώνουν και χρειάζονται αναπόφευκτα να αντιμετωπίσουν όρια, κανόνες και γενικά την πραγματικότητα.
Τεχνητή Νοημοσύνη: Ανάγκη για εκπαίδευση και πρόληψη
Οι ειδικοί συμφωνούν ότι απαιτείται άμεση εκπαίδευση των παιδιών και των γονιών στις χρήσεις των νέων αυτών τεχνολογιών. Η Laurence Devillers έχει αναπτύξει σχετικό βίντεο για τις «ηθικές κάψουλες του ψηφιακού», για συζήτηση στις τάξεις από την τετάρτη έως την έκτη δημοτικού, με στόχο να ευαισθητοποιηθούν οι μαθητές. Παράλληλα, η Ακαδημία Ιατρικής και ο Serge Tisseron επεξεργάζονται κατευθυντήριες οδηγίες για όρια ηλικίας στη χρήση: καθόλου ψηφιακά εργαλεία πριν τα 3 έτη, καθόλου online παιχνίδια πριν τα 6, καθόλου συνομιλητικά ρομπότ πριν τα 12, και μηδέν ψηφιακοί «φίλοι» πριν τα 15.
Η πρόκληση είναι διπλή: να προστατευθούν οι έφηβοι από την ψηφιακή εξάρτηση, αλλά και να ενισχυθούν ταυτόχρονα οι δεξιότητές τους στην κριτική σκέψη, την κοινωνική αλληλεπίδραση και την ανθεκτικότητα απέναντι σε συναισθηματικά ζητήματα, δεξιότητες που «μένουν πίσω» όσο εξελίσσεται και εξαπλώνεται η Τεχνητή Νοημοσύνη.
