Όταν ο αντιπρόεδρος της Αμερικής κατηγορεί την Ευρώπη ότι δεν προστατεύει την ελευθερία του λόγου, η προφανής απάντηση είναι ότι είναι υποκριτής. Ο Λευκός Οίκος, τον οποίο υπηρετεί ο J.D. Vance, είναι ένας ορκισμένος εχθρός του λόγου που δεν του αρέσει, απελαύνοντας φοιτητές για τις πολιτικές τους απόψεις, παρενοχλώντας τα επικριτικά μέσα ενημέρωσης και εκφοβίζοντας τα πανεπιστήμια. Ωστόσο, επειδή είναι υποκριτής, δεν σημαίνει ότι κάνει λάθος. Η Ευρώπη έχει πραγματικά πρόβλημα με την ελευθερία του λόγου.
Το πρόβλημα δεν είναι ομοιόμορφα κατανεμημένο. Ο χειρότερος παραβάτης στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι μακράν η Ουγγαρία, όπου η κυβέρνηση έχει συντρίψει ή οικειοποιηθεί τα περισσότερα ανεξάρτητα ειδησεογραφικά πρακτορεία (περιέργως, το κυβερνών κόμμα της, που είναι υπέρ του MAGA, αποφεύγει τις αιχμές του κ. Vance). Άλλοι αξιοσημείωτοι παραβάτες είναι η Γερμανία και η Βρετανία. Η απαγόρευση της Γερμανίας για την άρνηση του Ολοκαυτώματος είναι κατανοητή, δεδομένης της ιστορίας της, αλλά ο νόμος της κατά της προσβολής των πολιτικών είναι μια παρωδία. Οι ισχυροί τον χρησιμοποιούν ξεδιάντροπα. Ένας πρώην αντικαγκελάριος έχει ασκήσει εκατοντάδες ποινικές διώξεις εναντίον πολιτών, μεταξύ των οποίων και ένας που τον αποκάλεσε «ανόητο». Τον περασμένο μήνα επιβλήθηκε βαρύ πρόστιμο σε έναν συντάκτη δεξιάς εφημερίδας, καθώς και επτάμηνη φυλάκιση με αναστολή, επειδή μοιράστηκε ένα meme με μια παραποιημένη φωτογραφία που έδειχνε τον υπουργό Εσωτερικών να κρατάει μια πινακίδα που έγραφε «Μισώ την ελευθερία της γνώμης».
Όλες οι ευρωπαϊκές χώρες εγγυώνται το δικαίωμα στην ελεύθερη έκφραση. Ωστόσο, οι περισσότερες προσπαθούν επίσης να περιορίσουν τις βλάβες που φοβούνται ότι μπορεί να προκαλέσει. Αυτό ξεπερνά κατά πολύ τα είδη του λόγου που ακόμα και οι κλασικοί φιλελεύθεροι συμφωνούν ότι πρέπει να απαγορεύονται, όπως η παιδική πορνογραφία, η διαρροή εθνικών μυστικών ή η σκόπιμη υποκίνηση σωματικής βίας. Συχνά επεκτείνεται σε ομιλίες που πληγώνουν τα συναισθήματα των ανθρώπων ή είναι, κατά την άποψη κάποιου αξιωματούχου, ψευδείς.
Σε ορισμένα μέρη η προσβολή μιας συγκεκριμένης ομάδας (ο βασιλιάς στην Ισπανία, όλα τα είδη των ανθρώπων στη Γερμανία) αποτελεί έγκλημα. Στη Βρετανία είναι έγκλημα να είναι κανείς «κατάφωρα προσβλητικός» στο Διαδίκτυο. Νόμοι περί βλασφημίας εξακολουθούν να υπάρχουν σε περισσότερες από δώδεκα ευρωπαϊκές χώρες. Όλη η ήπειρος ποινικοποιεί τη «ρητορική μίσους», η οποία είναι δύσκολο να οριστεί, αλλά διαρκώς επεκτείνεται για να καλύψει νέες ομάδες. Στη Φινλανδία είναι παράνομο να προσβάλλει κανείς μια θρησκεία, ωστόσο η παράθεση των Γραφών μπορεί επίσης να είναι επικίνδυνη: ένας βουλευτής διώχθηκε ποινικά επειδή δημοσίευσε ένα εδάφιο της Βίβλου για την ομοφυλοφιλία.
Η αστυνομία της Βρετανίας είναι ιδιαίτερα ζηλωτική. Οι αστυνομικοί περνούν χιλιάδες ώρες κοσκινίζοντας δυνητικά προσβλητικές αναρτήσεις και συλλαμβάνουν 30 άτομα την ημέρα. Μεταξύ των συλληφθέντων ήταν ένας άνδρας που ξεσπάθωσε για τη μετανάστευση στο Facebook και ένα ζευγάρι που επέκρινε το δημοτικό σχολείο της κόρης τους.
Στόχος των νόμων περί ρητορικής μίσους είναι η προώθηση της κοινωνικής αρμονίας. Ωστόσο, οι αποδείξεις ότι λειτουργούν είναι ελάχιστες. Η καταστολή του λόγου με την απειλή της δίωξης φαίνεται να ενισχύει τη διαίρεση. Οι λαϊκιστές ευδοκιμούν στην ιδέα ότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να πουν αυτό που πραγματικά σκέφτονται, μια άποψη που τώρα συμμερίζεται πάνω από το 40% των Βρετανών και των Γερμανών. Η υποψία ότι το κατεστημένο καταπνίγει ορισμένες προοπτικές εντείνεται όταν οι ρυθμιστικές αρχές των μέσων ενημέρωσης δείχνουν πολιτική προκατάληψη. Η Γαλλία επέβαλε πρόστιμο 100.000 ευρώ (112.000 δολάρια) σε ένα συντηρητικό τηλεοπτικό κανάλι επειδή αποκάλεσε την άμβλωση κύρια αιτία θανάτου στον κόσμο -μια συνηθισμένη άποψη μεταξύ των υπέρμαχων της άμβλωσης, από την οποία το κοινό πρέπει προφανώς να προστατευτεί. Οι νόμοι για την ασφάλεια στο Διαδίκτυο, που επιβάλλουν μεγάλα πρόστιμα στις εταιρείες κοινωνικής δικτύωσης για την ανοχή παράνομου περιεχομένου, τις έχουν ενθαρρύνει να κατεβάζουν πολλά που είναι απλώς αμφισβητήσιμα, εξοργίζοντας εκείνους των οποίων οι αναρτήσεις καταστέλλονται.
Τα πράγματα μπορεί να χειροτερέψουν. Οι ασαφώς διατυπωμένοι νόμοι που παρέχουν τεράστια διακριτική ευχέρεια στους υπαλλήλους αποτελούν πρόσκληση για κατάχρηση. Οι χώρες στις οποίες η κατάχρηση αυτή δεν είναι ακόμη διαδεδομένη θα πρέπει να διδαχθούν από το βρετανικό παράδειγμα. Η καταστολή της δεν σχεδιάστηκε από τα πάνω, αλλά προέκυψε όταν η αστυνομία ανακάλυψε ότι μάλλον της άρεσαν οι εξουσίες που της έδιναν οι νόμοι περί λόγου. Είναι πολύ πιο εύκολο να «συλλάβεις» αναρτήσεις στο Instagram απ’ ό,τι κλέφτες, αφού τα αποδεικτικά στοιχεία είναι μόνο ένα κλικ του ποντικιού μακριά.
Όταν ο νόμος απαγορεύει την προσβολή, δημιουργεί επίσης ένα κίνητρο για τους ανθρώπους να ισχυρίζονται ότι προσβλήθηκαν, χρησιμοποιώντας έτσι την αστυνομία για να φιμώσουν έναν επικριτή ή να τακτοποιήσουν έναν λογαριασμό με έναν γείτονα. Όταν ορισμένες ομάδες προστατεύονται από τους νόμους περί ρητορικής μίσους, αλλά όχι άλλες, οι άλλες έχουν κίνητρο να ζητήσουν και αυτές προστασία. Έτσι, η προσπάθεια εξάλειψης των προσβλητικών λέξεων μπορεί να δημιουργήσει μια «δεξαμενή ταμπού», με όλο και περισσότερες περιοχές να θεωρούνται απαγορευμένες. Έτσι, σταδιακά οποιαδήποτε δημόσια συζήτηση περιορίζεται. Είναι δύσκολο να γίνει μια ανοιχτή, ειλικρινής ανταλλαγή απόψεων για τη μετανάστευση, ας πούμε, αν η μία πλευρά φοβάται ότι η έκφραση των απόψεών της θα προκαλέσει επίσκεψη της αστυνομίας.
Επειδή το θέμα αυτό προβάλλεται έντονα από τη λαϊκιστική δεξιά, πολλοί Ευρωπαίοι φιλελεύθεροι έχουν αρχίσει να δυσφορούν σχετικά με την υπεράσπιση της ελευθερίας του λόγου. Αυτό είναι ανόητο, όχι μόνο επειδή οι νόμοι που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να φιμώσουν τη μία πλευρά μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν για να φιμώσουν την άλλη, όπως φαίνεται στις δρακόντειες αντιδράσεις στις διαδηλώσεις για τη Γάζα στη Γερμανία, αλλά και επειδή το να πιστεύεις στην ελευθερία του λόγου σημαίνει να υπερασπίζεσαι τον λόγο που δεν σου αρέσει. Αν οι δημοκρατίες αποτύχουν να το κάνουν, χάνουν την αξιοπιστία τους, προς όφελος των απολυταρχιών, όπως η Κίνα και η Ρωσία, οι οποίες διεξάγουν έναν παγκόσμιο αγώνα για την ήπια ισχύ.
Άρα, πρακτικά, τι πρέπει να κάνουν οι Ευρωπαίοι; Θα πρέπει να ξεκινήσουν επιστρέφοντας στις παλιές φιλελεύθερες ιδέες ότι η έντονη διαφωνία είναι καλύτερη από την επιβεβλημένη σιωπή και ότι οι άνθρωποι πρέπει να ανέχονται ο ένας τις απόψεις του άλλου. Οι κοινωνίες έχουν πολλούς τρόπους προώθησης της ευγένειας που δεν περιλαμβάνουν χειροπέδες, από τους κοινωνικούς κανόνες μέχρι τους κανόνες προσωπικού των εταιρειών. Οι ποινικές κυρώσεις θα πρέπει να είναι τόσο σπάνιες όσο είναι σύμφωνα με την Πρώτη Τροπολογία της Αμερικής. Η συκοφαντική δυσφήμηση θα πρέπει να είναι αστική υπόθεση, με πρόσθετες εγγυήσεις για την κριτική των ισχυρών. Η παρενόχληση και η υποκίνηση σε βία θα πρέπει να εξακολουθούν να αποτελούν εγκλήματα, αλλά η «ρητορική μίσους» είναι τόσο ασαφής έννοια που θα πρέπει να καταργηθεί.
Οι ιδιωτικές ψηφιακές πλατφόρμες θα έχουν διαφορετικές πολιτικές τροποποίησης περιεχομένου. Ορισμένες θα είναι αυστηρότερες από άλλες. Οι χρήστες είναι ελεύθεροι να επιλέξουν την πλατφόρμα που προτιμούν. Νομικά, ο διαδικτυακός λόγος θα πρέπει να αντιμετωπίζεται το ίδιο με τον offline λόγο. Αν και υπάρχουν προφανείς διαφορές, όπως η πιθανότητα να γίνει viral, η αστυνομία θα πρέπει γενικά να μείνει έξω από τις ιδιωτικές συζητήσεις. Σαφέστεροι, λιγότερο σαρωτικοί νόμοι θα βοηθούσαν όλες τις πλατφόρμες να επικεντρωθούν στην απομάκρυνση των πραγματικών απειλών και της παρενόχλησης.
Οι Ευρωπαίοι είναι ελεύθεροι να λένε ό,τι θέλουν για τον κ. Vance, αλλά δεν πρέπει να αγνοήσουν την προειδοποίησή του. Όταν τα κράτη έχουν πάρα πολλές εξουσίες πάνω στον λόγο, αργά ή γρήγορα θα τις χρησιμοποιήσουν.
© 2025 The Economist Newspaper Limited. All rights reserved. Άρθρο από τον Economist, το οποίο μεταφράστηκε και δημοσιεύθηκε με επίσημη άδεια από την www.powergame.gr. Το πρωτότυπο άρθρο, στα αγγλικά, βρίσκεται στο www.economist.com
