Επί δεκαετίες η ταχύτερα αυξανόμενη θρησκευτική προσχώρηση στην Αμερική δεν είχε καμία σχέση με τη θρησκεία. Το 1990 μόλις το 5% των Αμερικανών δήλωσαν ότι ήταν άθεοι, αγνωστικιστές ή δεν πίστευαν σε «κάτι συγκεκριμένο». Μέχρι το 2019 αυτή η ομάδα άγγιζε περίπου το 30%. Αυτοί που εγκατέλειψαν τα στασίδια έγιναν κοινωνικά πιο φιλελεύθεροι, παντρεύτηκαν αργότερα και απέκτησαν λιγότερα παιδιά. Οι εκκλησίες, όπου κάποτε οι μισοί Αμερικανοί συγχρωτίζονταν κάθε Κυριακή, εξαφανίστηκαν από την κοινωνική ζωή. Ωστόσο, για πρώτη φορά εδώ και μισό αιώνα, η πορεία της εκκοσμίκευσης σταματάει (βλ. διάγραμμα 1).
Chart: The Economist
Το ίδιο παρατηρείται και αλλού. Στον Καναδά, τη Βρετανία και τη Γαλλία, το ποσοστό των ανθρώπων που δηλώνουν σε δημοσκοπήσεις ότι είναι άθρησκοι έχει σταματήσει να αυξάνεται. Σε επτά ακόμη δυτικοευρωπαϊκές χώρες, η αύξηση έχει επιβραδυνθεί αισθητά, καθώς σημειώθηκε άνοδος μόλις τριών ποσοστιαίων μονάδων από το 2020, σε αντίθεση με την αύξηση των 14 μονάδων που καταγράφηκε την προηγούμενη πενταετία.Αυτή η ανακοπή συμπίπτει με την παύση της μακροχρόνιας μείωσης του ποσοστού των χριστιανών στον πληθυσμό των ίδιων περιοχών. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει ότι η επιβράδυνση της εκκοσμίκευσης οφείλεται κυρίως στη μείωση του αριθμού των ανθρώπων που εγκαταλείπουν τον χριστιανισμό — και όχι στην αύξηση των πιστών άλλων θρησκειών, όπως το Ισλάμ.Επιπλέον, καταγράφεται μια εντυπωσιακή αύξηση της χριστιανικής πίστης μεταξύ των νεότερων γενεών, ιδιαίτερα των ατόμων που ανήκουν στη γενιά Ζ (γεννημένοι μεταξύ 1997 και 2012).
«Έχω δοκιμάσει το αλκοόλ, έχω δοκιμάσει τα πάρτι, έχω δοκιμάσει το σεξ… τίποτα δεν με γεμίζει», λέει ο Eric Curry στο Πανεπιστήμιο Pace, παραθέτοντας όσα λένε οι συνομήλικοί του για την προσπάθειά τους να ξεπεράσουν την κατάθλιψη, την ανία και τη μοναξιά. «Οι νέοι ψάχνουν βαθιά και αναζητούν την αλήθεια». Ο κ. Curry λέει ότι η πρόσφατη βάπτισή του ήταν η καλύτερη απόφαση της ζωής του.
Η μακροχρόνια άνοδος της εκκοσμίκευσης, την οποία ο Ryan Burge του Πανεπιστημίου του Ανατολικού Ιλινόις αποκαλεί «κυρίαρχη τάση στη δημογραφία των τελευταίων δεκαετιών», έχει διαμορφώσει πολλές πτυχές της δυτικής κοινωνίας, οι οποίες κυμαίνονται από τις πιο φιλελεύθερες στάσεις απέναντι στους γάμους των ομοφυλοφίλων και τις αμβλώσεις έως τις προοπτικές οικονομικής ανάπτυξης. Η ξαφνική ανακοπή της εκκοσμίκευσης- και η πιθανή αντιστροφή της σε ορισμένα μέρη – είναι απροσδόκητη.
Η πιο πιθανή εξήγηση για την αλλαγή της τάσης είναι η πανδημία της covid-19. Τα lockdown, η κοινωνική απομόνωση και οι οικονομικοί κλυδωνισμοί επηρέασαν σχεδόν όλες τις χώρες και τις ηλικιακές ομάδες περίπου τη στιγμή που τα δεδομένα για τις θρησκευτικές πεποιθήσεις έφτασαν σε ένα σημείο καμπής. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τη γενιά Z, της οποίας τα χρόνια της πρώιμης ενηλικίωσης ανατράπηκαν, αφήνοντας πολλούς νέους ανθρώπους μοναχικούς ή καταθλιπτικούς και σε αναζήτηση νοήματος.
«Η πανδημία υπήρξε καταλύτης για να στραφώ στη θρησκεία», λέει η Sarah, μια 20χρονη φοιτήτρια του Πανεπιστημίου Liberty, η οποία μεγάλωσε εκτός Εκκλησίας. Προσηλυτίστηκε όταν εντάχθηκε σε μια διαδικτυακή ομάδα μελέτης της Βίβλου μέσω Zoom, κατά τη διάρκεια των lockdown. «Πιθανότατα πάνω από το 75% των φίλων μου που είναι χριστιανοί, έγιναν μετά την πανδημία», προσθέτει.
Αυτή η τάση φαίνεται να έχει παραμείνει και μετά τις αναταράξεις που προκάλεσε η covid-19. Σε τρεις έρευνες το 2023-24, το ποσοστό των νέων Αμερικανών που αυτοπροσδιορίζονται ως χριστιανοί αυξήθηκε από 45% σε 51%. Οι «μη» μειώθηκαν κατά τέσσερις μονάδες, στο 41%. Στο Χάρβαρντ, το προοδευτικό προπύργιο που ξεκίνησε ως πουριτανική θεολογική σχολή, αυτό το ακαδημαϊκό έτος οι μισοί από τους προπτυχιακούς φοιτητές παρακολούθησαν μια εκδήλωση ή μια θρησκευτική λειτουργία υπό την αιγίδα του εφημέριου. Η Tammy McLeod, εφημέριος στο πανεπιστήμιο εδώ και 25 χρόνια, βλέπει κι αυτή την covid-19 ως σημείο καμπής: «Οι άνθρωποι είχαν βαρεθεί να είναι μόνοι τους». Από τότε, «οι αριθμοί μας είναι υψηλότεροι και δεν πέφτουν μετά την έναρξη του εξαμήνου». Οι εφημέριοι σε άλλα πανεπιστήμια παρατηρούν ακριβώς το ίδιο.
Και στις 14 δυτικές χώρες που ερευνήθηκαν από την εταιρεία δημοσκοπήσεων Pew, περισσότεροι άνθρωποι (συχνά διπλάσιοι) δήλωσαν ότι η πίστη τους αντί να αποδυναμωθεί, ενισχύθηκε από την πανδημία. Περισσότερο από το ένα τέταρτο των Αμερικανών ενίσχυσαν την πίστη τους, λέει ο Gregory Smith, ειδικός σε θέματα θρησκείας στην Pew. Η έρευνα της Jeanet Sinding Bentzen, οικονομολόγου στο Πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης, δείχνει ότι το 2020 οι αναζητήσεις στο διαδίκτυο για προσευχή και άλλες θρησκευτικές πρακτικές αυξήθηκαν κατακόρυφα σχεδόν σε όλες τις χώρες (βλ. διάγραμμα 2).
Chart: The Economist
Η Pippa Norris από το Χάρβαρντ και ο αείμνηστος Ronald Inglehart υποστήριξαν ότι σε περιόδους υπαρξιακής ανασφάλειας, οι άνθρωποι τείνουν να στρέφονται στη θρησκεία για παρηγοριά. Η θρησκεία μπορεί να εξηγήσει τον πόνο, να προσφέρει ελπίδα και να παρέχει μια αίσθηση ηθικής τάξης και κοινοτικής αλληλεγγύης, έγραψαν. Το 2020, η θρησκευτική προσέλευση (συχνά διαδικτυακά) αυξήθηκε στην Ιταλία, ιδίως στα μέρη που επλήγησαν περισσότερο από τον ιό. Προηγούμενη έρευνα της κας Bentzen σχετικά με την αφοσίωση μετά από σεισμούς – ένα διαφορετικό είδος σοκ – δείχνει ότι η θρησκευτικότητα τείνει να παραμένει αυξημένη έως και 12 χρόνια μετά από ένα καταστροφικό γεγονός.
Οι νέοι άνδρες δείχνουν ανανεωμένο πάθος για τη θρησκεία, ανατρέποντας μια διαχρονική πολιτισμική νόρμα που ήθελε τις γυναίκες ως το πιο ευσεβές φύλο. Σύμφωνα με έρευνα του American Enterprise Institute, στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι γυναίκες της γενιάς Z εμφανίζονται πλέον λιγότερο συνδεδεμένες με τη θρησκεία σε σύγκριση με τους συνομήλικους άνδρες, Στη Βρετανία, δημοσκόπηση της YouGov σε περίπου 13.000 άτομα έδειξε ότι το 21% των νεαρών ανδρών που δηλώνουν χριστιανοί πηγαίνουν στην εκκλησία — από μόλις 4% το 2018 — έναντι 12% των νέων γυναικών. Μία εξήγηση για τη διαφοροποίηση αυτή είναι πως όλο και περισσότερες γυναίκες θεωρούν ότι η Εκκλησία δεν ανταποκρίνεται πλέον στις πιο φιλελεύθερες πεποιθήσεις τους.
Την ίδια στιγμή που οι νεότεροι Αμερικανοί ανακαλύπτουν τη θρησκεία, όλο και λιγότεροι ηλικιωμένοι Αμερικανοί την εγκαταλείπουν.
Μεταξύ του 2020 και του 2024 το μερίδιο των χριστιανών στο σύνολο του πληθυσμού μειώνεται μόλις κατά μία ποσοστιαία μονάδα. Πριν από αυτό, μειωνόταν τόσο κάθε χρόνο. Αν ρίξουμε μια πιο προσεκτική ματιά σε κάθε γενιά θα δούμε ότι το μερίδιο των χριστιανών είτε παρέμενε σταθερό είτε αυξανόταν κατά τη διάρκεια των τεσσάρων ετών σε όλες τις ηλικιακές ομάδες εκτός από τους millennials. Οι baby boomers, για παράδειγμα, ήταν επτά μονάδες περισσότερο χριστιανοί (στο 79%) από ό,τι το 2020. Στο σύνολό τους, η επιβράδυνση των θρησκευτικών αποχωρήσεων σε αρκετές γενιές και η απροσδόκητη άνοδος μεταξύ των νέων προκάλεσαν από το 2020 τη σταθεροποίηση του μεριδίου των Χριστιανών στον αμερικανικό πληθυσμό στο 62% περίπου.Παρόμοιες δυνάμεις δρουν και αλλού (βλ. διάγραμμα 3).
Chart: The Economist
Σύμφωνα με την ανάλυσή μας σε μεγάλες ευρωπαϊκές έρευνες, η Ισπανία, η Πορτογαλία, η Ιταλία και η Φινλανδία, μεταξύ άλλων, δεν είναι λιγότερο χριστιανικές σήμερα από ό,τι το 2019, (βλ. διάγραμμα 4).
Chart: The Economist
Ορισμένες χώρες, όπως η Αυστρία και η Ιρλανδία, εξακολουθούν να γίνονται λιγότερο χριστιανικές, αλλά με βραδύτερο ρυθμό από ό,τι πριν. Το ποσοστό των ανθρώπων στη Δύση που δήλωσαν στην εταιρεία δημοσκοπήσεων Gallup ότι η θρησκεία είναι σημαντική στην καθημερινή τους ζωή μειώθηκε σταθερά μεταξύ 2006 και 2019, αλλά τα τελευταία πέντε χρόνια έχει σταθεροποιηθεί. Στην Ιρλανδία, για παράδειγμα, πριν από δύο δεκαετίες το 58% δήλωνε ότι η θρησκεία έχει σημασία στην καθημερινή ζωή – το 2018, το ποσοστό αυτό ήταν 48% και έκτοτε παρέμεινε εκεί.
Όπως και στην Αμερική, υπεύθυνη είναι η επιβράδυνση των θρησκευτικών αποχωρήσεων και η αναζωπύρωση του θρησκευτικού συναισθήματος μεταξύ των νέων. Όπως σημειώνει ο Andreas Sandberg, ο υπεύθυνος των αρχείων της Εκκλησίας της Σουηδίας, οι ενεργές αποχωρήσεις έχουν μειωθεί τα τελευταία πέντε χρόνια και οι βαπτίσεις μεταξύ των νέων ενηλίκων έχουν από το 2019 υπερδιπλασιαστεί. Η ανάλυσή μας από τη βρετανική εκλογική έρευνα δείχνει ότι τόσο το κοσμικό όσο και το χριστιανικό μερίδιο του πληθυσμού παραμένουν αμετάβλητα από το 2020. Το πιο ενδιαφέρον είναι ότι το άθρησκο μερίδιο της γενιάς Ζ μειώνεται κάθε χρόνο κατά την ίδια περίοδο.
Επειδή υπάρχουν λιγότεροι χριστιανοί από κούνια στις μέρες μας, πολλοί της γενιάς Ζ που ταυτίζονται τώρα με κάποια θρησκεία το κάνουν για πρώτη φορά στη ζωή τους. Κάποιοι βουτάνε κυριολεκτικά. Οι βαπτίσεις ενηλίκων στη Γαλλία το φετινό Πάσχα αυξήθηκαν κατά 45% σε περισσότερες από 10.000, οι περισσότερες εδώ και 20 χρόνια. Δύο στους πέντε από αυτούς ήταν της γενιάς Z, ποσοστό διπλάσιο από το αντίστοιχο του 2019. Οι βαπτίσεις στην Αυστρία και το Βέλγιο αυξήθηκαν επίσης. Το 2023, το τελευταίο έτος για το οποίο υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία, οι προσηλυτισμένοι στην Εκκλησία της Νορβηγίας διπλασιάστηκαν σε 4.000.
Τα στοιχεία που δείχνουν ότι η εκκοσμίκευση συρρικνώνεται είναι σαφή. Τα ευρήματα αυτά είναι συνεπή σε διάφορες μεγάλες ετήσιες έρευνες, συμπεριλαμβανομένων δειγμάτων σχεδόν 25.000 ενηλίκων σε μια μελέτη του Χάρβαρντ, 37.000 σε μια έρευνα της Pew και 12.000 σε μια έρευνα της Gallup. Ωστόσο αυτό που είναι λιγότερο σαφές είναι αν σηματοδοτούν μια οριζοντίωση ή μια διαρκή καμπή. Μέρος της απάντησης μπορεί να εξαρτάται από το ποιες άλλες αιτίες συμβάλλουν στη μετατόπιση εκτός από την πανδημία. «Δεν ξέρουμε αν πρόκειται για μια προσωρινή ανάπαυλα ή αν βλέπουμε το τέλος της μακράς κοσμικής ανόδου», λέει ο David Campbell του Πανεπιστημίου της Notre Dame στην Ιντιάνα. Κανείς δεν γνωρίζει με βεβαιότητα γιατί οι άνθρωποι σταμάτησαν να εγκαταλείπουν την Εκκλησία ή πώς μπορεί να εξηγηθεί η νεανική ευσέβεια.
Μπορεί η μετανάστευση να εξηγήσει γιατί η εκκοσμίκευση έχει μείνει στάσιμη σε πολλές δυτικές χώρες; Μάλλον όχι. Στην Αμερική, οι νεοεισερχόμενοι τείνουν να είναι λιγότερο χριστιανοί από τους γηγενείς, γεγονός που τους καθιστά τροχοπέδη και όχι ώθηση για το μερίδιο των χριστιανών, σημειώνει ο κ. Smith. Οι μετανάστες στην Ευρώπη τείνουν επίσης να είναι μη χριστιανοί και νεότεροι από τον τοπικό πληθυσμό. Η παρουσία τους δεν εξηγεί την οριζοντίωση του χριστιανικού μεριδίου του πληθυσμού, ούτε την παύση της εκκοσμίκευσης σε ένα ευρύ φάσμα ηλικιακών ομάδων.
Αντίθετα, φαίνεται ότι ευρύτερες πολιτισμικές αλλαγές παίζουν ρόλο. Για το μεγαλύτερο μέρος των τελευταίων δύο δεκαετιών, ο Θεός ήταν ο αποδέκτης της κακής δημοσιότητας, ενώ ο αθεϊσμός βρισκόταν στο επίκεντρο της ποπ κουλτούρας. Βιβλία όπως το «The God Delusion» (Η αυταπάτη του Θεού) του Richard Dawkins, δόκτορα στην Οξφόρδη, ο οποίος το 1996 συνέκρινε τη θρησκεία με τον ιό της ευλογιάς, ή το «God is Not Great» (Ο Θεός δεν είναι σπουδαίος) του αείμνηστου δημοσιογράφου Christopher Hitchens, έγιναν μπεστ σέλερ. Τώρα, όμως, οι πωλήσεις της Βίβλου γνωρίζουν μεγάλη άνθηση (πέρυσι στην Αμερική αυξήθηκαν κατά 22%).
Σύμφωνα με τη Stephanie Kramer από την Pew Research, η σημαντικότερη κινητήρια δύναμη της εκκοσμίκευσης στη Δύση τις τελευταίες δεκαετίες ήταν η εγκατάλειψη της θρησκείας. Η απώλεια της πίστης είχε πολύ μεγαλύτερη επίδραση στους αριθμούς απ’ ό,τι η γήρανση, η μετανάστευση ή η γονιμότητα. Αν, λοιπόν, η καθαρή εκροή των πιστών σταματήσει — όπως φαίνεται να συμβαίνει σήμερα — τότε οι χριστιανοί ενδέχεται να διατηρήσουν την πλειοψηφία τους στις Ηνωμένες Πολιτείες για τουλάχιστον τα επόμενα 50 χρόνια, προβλέπει η Kramer. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με προηγούμενες εκτιμήσεις, που προέβλεπαν πτώση κάτω από το 45%.
Σχεδόν κανείς δεν περίμενε μια τέτοια εξέλιξη — όπως άλλωστε κανείς δεν είχε προβλέψει την πανδημία. Ο Θεός κινείται με μυστηριώδεις τρόπους· το ίδιο και οι άνθρωποι.
© 2025 The Economist Newspaper Limited. All rights reserved. Άρθρο από τον Economist, το οποίο μεταφράστηκε και δημοσιεύθηκε με επίσημη άδεια από την www.powergame.gr. Το πρωτότυπο άρθρο, στα αγγλικά, βρίσκεται στο www.economist.com
