Το 1994, ένας ορθοπεδικός χειρουργός στη Νέα Υόρκη χτυπήθηκε από κεραυνό ενώ βρισκόταν σε έναν τηλεφωνικό θάλαμο. Η ανάρρωσή του ήταν δύσκολη, αλλά πλήρης. Το πραγματικά παράδοξο, όμως, ήρθε αργότερα: χωρίς προηγούμενο ενδιαφέρον για την κλασική μουσική, ανέπτυξε μια ένθερμη αφοσίωση στον Σοπέν και μια ακατανίκητη ανάγκη να συνθέτει. Μέσα στην επόμενη δεκαετία, η μουσική ξεχύθηκε από μέσα του σαν χείμαρρος.
Όπως γράφουν οι Financial Times, η ιστορία αυτή θα μπορούσε να μοιάζει με επιστημονική φαντασία. Κι όμως, αποτελεί πραγματική μελέτη περίπτωσης, καταγεγραμμένη στο βιβλίο «Musicophilia» (2007) του Βρετανού νευρολόγου Όλιβερ Σακς. Ο Σακς, που πέθανε το 2015, είχε δηλώσει πως «οι ανατόμοι σήμερα θα ήταν δύσκολο να αναγνωρίσουν τον εγκέφαλο ενός εικαστικού καλλιτέχνη, ενός συγγραφέα ή ενός μαθηματικού – αλλά θα μπορούσαν να αναγνωρίσουν τον εγκέφαλο ενός επαγγελματία μουσικού χωρίς δισταγμό».
Από τον Σοπέν στον «νευρορεσιτάλ»
Σχεδόν είκοσι χρόνια μετά, η σχέση μουσικής και εγκεφάλου φωτίζεται με νέους τρόπους. Στο πρόσφατο Φεστιβάλ Verbier στην Ελβετία, ο πιανίστας Nicolas Namoradze παρουσίασε το πρώτο του «νευρορεσιτάλ». Καθώς έπαιζε στη σκηνή, μια οθόνη έδειχνε προηχογραφημένες απεικονίσεις της εγκεφαλικής του δραστηριότητας. Το κοινό έβλεπε, για πρώτη φορά, το πώς «φωτίζεται» ο εγκέφαλος ενός μουσικού την ώρα της ερμηνείας.
Νικητής του Διεθνούς Διαγωνισμού Πιάνου Honens το 2018, ο Namoradze έχει ήδη μια ακμάζουσα διεθνή καριέρα. Ωστόσο, το εγχείρημα αυτό αποτελεί προσωπικό του πάθος. «Στην αρχή το είδα σαν παιχνίδι: να οπτικοποιήσω τι συμβαίνει στον εγκέφαλό μου ενώ παίζω», εξηγεί. «Με τον καιρό εξελίχθηκε σε μια ιδέα που μπορεί να παρουσιαστεί ζωντανά, σε γκαλερί ή ακόμα και στον κινηματογράφο», πρόσθεσε.
Οι εικόνες προέρχονται από ηλεκτροεγκεφαλογράφημα (EEG), το οποίο καταγράφει την ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκεφάλου. Για να απομονωθούν τα σήματα που σχετίζονται αποκλειστικά με τη μουσική, πραγματοποιούνται πολλαπλές ηχογραφήσεις. Η τεχνολογία Spirio Piano Player της Steinway επέτρεψε στον Namoradze να επαναλαμβάνει κομμάτια με ακρίβεια, ώστε να συγχρονίζει εικόνες και ήχο.
Το αποτέλεσμα είναι μια οπτικοποίηση γεμάτη χρώματα, όπου διαφορετικά κύματα και επίπεδα έντασης «φωτίζουν» ξεχωριστές περιοχές του εγκεφάλου. Ο ίδιος εισάγει κάθε κομμάτι, εξηγώντας στο κοινό ποια τμήματα θα δραστηριοποιηθούν και γιατί. Στο φεστιβάλ Verbier, η ανταπόκριση ήταν ενθουσιώδης.
Όταν η μουσική και ο εγκέφαλος συνομιλούν
Το εγχείρημα έχει ήδη κερδίσει την υποστήριξη ειδικών ιδρυμάτων. Το Εργαστήριο Δυναμικής Εγκεφάλου του Πανεπιστημίου του Κάλγκαρι συνέβαλε στις αρχικές σαρώσεις, ενώ ερευνητές στην Καλιφόρνια ανέπτυξαν το λογισμικό «Glass Brain» για την τρισδιάστατη απεικόνιση των νευρωνικών διεργασιών.
Μία από τις πιο εντυπωσιακές στιγμές καταγράφηκε στη Δεύτερη Σονάτα για Πιάνο του Σκριάμπιν: ο ινιακός λοβός, υπεύθυνος για την οπτική επεξεργασία, παρουσίασε ασυνήθιστη δραστηριότητα. Η παρατήρηση αυτή θυμίζει ότι ο Σκριάμπιν έπασχε από συναισθησία – αντιλαμβανόταν χρώματα μέσα από ήχους.
Αντίθετα, στη La Cathédrale engloutie του Debussy, ο εγκέφαλος ήταν πιο ήρεμος με το χαμηλότερο επίπεδο δραστηριότητας, σε αντιδιαστολή με το γρήγορο σκέρτσο της σονάτας Hammerklavier του Μπετόβεν.
Η μουσική ως φάρμακο
Η έρευνα γύρω από τη «νευρολογική μουσική» δεν περιορίζεται σε θεάματα. Ο Daniel Levitin, νευροεπιστήμονας και συγγραφέας του βιβλίου «Music as Medicine», τονίζει ότι η μουσική μπορεί να λειτουργήσει θεραπευτικά για μια σειρά από ασθένειες: Αλτσχάιμερ, άνοια, Πάρκινσον, αφασία, σκλήρυνση κατά πλάκας, χρόνιο και οξύ πόνο.
Στη νόσο του Πάρκινσον, η μουσική βοηθά τους ασθενείς να συγχρονίσουν το βηματισμό τους, σαν να «επαναρυθμίζεται ένα κατεστραμμένο ρολόι». Στην περίπτωση της Γκάμπι Γκίφορντς, της Αμερικανίδας πολιτικού που τραυματίστηκε σοβαρά το 2011, η μουσικοθεραπεία την οδήγησε να ξαναμάθει να μιλάει μέσα από το τραγούδι.
Στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, η ιδιωτική ασφαλιστική εταιρεία Horizon Blue Cross Blue Shield του Νιου Τζέρσεϊ καλύπτει δαπάνες μουσικοθεραπείας αναγνωρίζοντας την κλινική της αξία. Με έναν πληθυσμό που γερνά και τα κόστη υγείας να αυξάνονται, τέτοιες παρεμβάσεις κρίνονται πολύτιμες και οικονομικά αποδοτικές.
Το μέλλον της μουσικής στον εγκέφαλο
Ο Namoradze περιγράφει τον εαυτό του ως «ενθουσιώδη ερασιτέχνη στη νευροεπιστήμη», αν και έχει σπουδάσει στο King’s College του Λονδίνου. Το εγχείρημά του συνδυάζει την επιστημονική έρευνα με την καλλιτεχνική εμπειρία, ανοίγοντας νέους δρόμους.
Όπως σημειώνει ο Levitin, τέτοιες πρωτοβουλίες βοηθούν να συνειδητοποιήσουμε ότι η μουσική δεν «κατοικεί στα δάχτυλα», αλλά στον εγκέφαλο. Και όπως αποδεικνύεται, ο εγκέφαλος όχι μόνο ακούει, αλλά και «βλέπει» τη μουσική.
