Η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) βρίσκεται μπροστά σε μια κρίσιμη πρόκληση με τις σπάνιες γαίες: η υπερβολική εξάρτηση από την Κίνα για τις κρίσιμες πρώτες ύλες, συμπεριλαμβανομένων των σπάνιων γαιών, απειλεί την ενεργειακή, βιομηχανική και αμυντική της αυτονομία.
Σύμφωνα με το Politico, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, υπό την προεδρία της Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, προετοιμάζει το σχέδιο RESourceEU, με στόχο τη διαφοροποίηση των προμηθευτών, την ενίσχυση της εξόρυξης εντός της ΕΕ, την ανάπτυξη βιομηχανικής μεταποίησης και την ανακύκλωση κρίσιμων υλικών.
Η κίνηση γίνεται καθώς ΗΠΑ-Κίνα έκλεισαν μια πρώτη συμφωνία, έστω για έναν χρόνο, που περιλαμβάνει και το ζήτημα της αντιπαράθεσης με τις σπάνιες γαίες στο γεωοικονομικό πεδίο. Η σύνοδος στη Νότια Κορέα προσέφερε περισσότερα «αποτελέσματα» απ’ όσα αναμένονταν πριν λίγες εβδομάδες, όταν ο Τραμπ απειλούσε με 100% δασμούς στα κινεζικά προϊόντα ως αντίποινα για τις προσπάθειες του Πεκίνου να ενισχύσει τον έλεγχο στην αλυσίδα εφοδιασμού σπανίων γαιών.
Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ δήλωσε ότι μαζί με τον με τον πρόεδρο της Κίνας, Σι Τζινπίνγκ, συμφώνησαν να συνεργαστούν για την Ουκρανία, ενώ οι δασμοί που έχουν επιβληθεί στην Κίνα μειώνονται από 57% σε 47%, με αντάλλαγμα την επανέναρξη «τεράστιων» εισαγωγών αμερικανικής σόγιας, τη διατήρηση των εξαγωγών σπάνιων γαιών και την καταπολέμηση του παράνομου εμπορίου φαιντανύλης. Από την πλευρά της, η Κίνα δεσμεύθηκε να παγώσει για έναν χρόνο τους περιορισμούς εξαγωγής σπανίων γαιών, κρίσιμων για την τεχνολογία και την άμυνα.
Όπως επισημαίνουν ειδικοί του χώρου, η ΕΕ βρίσκεται ήδη σε αδιέξοδο: η Κίνα ελέγχει το 99% των προμηθειών της ΕΕ για τα 17 βασικά σπάνια ορυκτά και το 98% για τους μόνιμους μαγνήτες τους.
Οι σπάνιες γαίες είναι μια ομάδα 17 μεταλλικών στοιχείων, μεταξύ των οποίων το νεοδύμιο (Nd), το δυσπρόσιο (Dy) και το πρασεοδύμιο (Pr), τρεις κρίσιμες ορυκτές πρώτες ύλες που είναι απαραίτητες για την κατασκευή μόνιμων μαγνητών. Οι μαγνήτες αυτοί, γνωστοί και σαν μαγνήτες νεοδυμίου, δίνουν για παράδειγμα τη δυνατότητα στις ανεμογεννήτριες να παράγουν ανανεώσιμη ενέργεια και στις μηχανές των αυτοκινήτων να κινούνται ηλεκτρικά.
Η τεχνολογία λοιπόν των μόνιμων μαγνητών συνδέεται άμεσα με την αλυσίδα των σπανίων γαιών (στην περίπτωση αυτή των Nd, Dy και Pr) που αποτελείται από τέσσερα βασικά στάδια. Στο αρχικό στάδιο βρίσκεται η εξόρυξη κοιτασμάτων σπανίων γαιών, που ακολουθείται από τα δύο στάδια παραγωγής οξειδίων σπανίων γαιών και ανάκτησης μετάλλων Nd, Dy και Pr, με τελικό στάδιο την βιομηχανία κατασκευής μόνιμων μαγνητών.
Η ένταση των περιορισμών στις εξαγωγές και η στρατηγική εξάρτησης που ακολουθεί το Πεκίνο καθιστούν σαφές ότι η Ευρώπη πρέπει να αναλάβει δραστικές ενέργειες, σύμφωνα με τη Les Échos. Η ΕΕ στοχεύει μέχρι το 2030 να εξορύσσει το 10% των αναγκών της εντός του εδάφους της, να μεταποιεί το 40% και να ανακυκλώνει το 25% των κρίσιμων υλικών της, ενώ η εξάρτηση από έναν μόνο προμηθευτή δεν πρέπει να ξεπερνά το 65%. Το σχέδιο προβλέπει επίσης τη δημιουργία ενός κοινού κέντρου αγορών και αποθήκευσης, εμπνευσμένου από την ιαπωνική πρακτική κρατικής προμήθειας πρώτων υλών.
Σπάνιες γαίες, εξόρυξη © Unsplash
RESourceEU και σπάνιες γαίες: Η ΕΕ μαθαίνει από την κρίση ενέργειας
Η πρόεδρος της Κομισιόν τόνισε ότι «πήραμε ένα οδυνηρό μάθημα στον τομέα της ενέργειας, δεν πρόκειται να κάνουμε το ίδιο λάθος με τις κρίσιμες ύλες». Η ιδέα είναι να αναπτυχθεί μια νέα βιομηχανική αλυσίδα γύρω από τους βιομηχανικούς μαγνήτες, όπου η εξάρτηση είναι ιδιαίτερα υψηλή: από τους 18.000 τόνους που καταναλώνει η ΕΕ, παράγει μόλις 1.000. Οι εκτιμήσεις της Επιτροπής προβλέπουν ότι η παραγωγή μπορεί να αυξηθεί στους 6.500 τόνους έως το 2030, καλύπτοντας μια αναμενόμενη ζήτηση περίπου 35.000 τόνων.
Σύμφωνα με το Politico, η Κομισιόν έχει ήδη επιλέξει στρατηγικά έργα εντός και εκτός ΕΕ που θα μπορούσαν να επωφεληθούν από ταχύτερη αδειοδότηση, η οποία συνήθως διαρκεί 10–15 χρόνια, αλλά η χρηματοδότηση παραμένει το μεγαλύτερο εμπόδιο. Ο Florian Anderhuber από την Euromines σημειώνει ότι «είναι ακόμα όλα πολύ πρώιμα» και επισημαίνει ότι «δεν βοηθά κανέναν αν το σχέδιο είναι απλώς η επανασυσκευασία προηγούμενων πρωτοβουλιών».
Η εμπειρία με το REPowerEU, το σχέδιο διαφοροποίησης ενεργειακών προμηθειών μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, υποδεικνύει ότι μόνο η σοβαρή χρηματοδότηση μπορεί να δώσει αποτελέσματα. Η Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία για την Ενεργειακή Ασφάλεια υπογραμμίζει ότι απαιτείται ένα μόνιμο Ευρωπαϊκό Δίκτυο Επενδύσεων σε Ορυκτά (European Minerals Investment Network) για να στηριχθούν στρατηγικά έργα σε ολόκληρη την αλυσίδα αξίας, από την εξόρυξη έως την ανακύκλωση.
Σπάνιες γαίες: Χρηματοδότηση και κοινωνικό κόστος
Η έλλειψη χρηματοδότησης αποτελεί βασικό πρόβλημα: οι αναλυτές συμφωνούν ότι τα έργα εξόρυξης, μεταποίησης και ανακύκλωσης απαιτούν κεφάλαια δισεκατομμυρίων ευρώ. Σύμφωνα με το Politico, εάν η ΕΕ δεν διαθέσει πόρους, κινδυνεύει να μην επιτύχει τους στόχους που έθεσε στον Ευρωπαϊκό Κανονισμό για τις Κρίσιμες Πρώτες Ύλες (Critical Raw Materials Act – CRMA) , όπως η εξόρυξη τουλάχιστον 10% των ετήσιων αναγκών και η αποφυγή εξάρτησης πάνω από 65% από έναν μόνο προμηθευτή.
Σύμφωνα με τη Les Échos, οι περιβαλλοντικές και κοινωνικές ανησυχίες δημιουργούν πρόσθετα εμπόδια: οι τοπικές κοινότητες συχνά αντιδρούν στη δημιουργία νέων ορυχείων, γεγονός που αυξάνει τον κίνδυνο καθυστερήσεων ή ματαίωσης έργων. Ο Ντιέγκο Μαρίν, από το Ευρωπαϊκό Γραφείο Περιβάλλοντος (European Environmental Bureau – EEB), σημειώνει ότι η ΕΕ «επιλέγει γεωπολιτική ταχύτητα έναντι ανθρωπίνων δικαιωμάτων και οικολογικής ακεραιότητας».
Παράλληλα, η δημιουργία προτύπων αγοράς και ενός ελάχιστου επιπέδου τιμών για τα σπάνια ορυκτά, όπως σχεδιάζεται στο πλαίσιο της Critical Minerals Production Alliance του G7, μπορεί να ενισχύσει τη διαφάνεια και να προστατεύσει την παραγωγή από περιβαλλοντικά υπεύθυνες πηγές, ενώ τα φθηνότερα και χαμηλότερης ποιότητας προϊόντα θα υπόκεινται σε δασμούς.
Γεωπολιτικές προκλήσεις: Οι ΗΠΑ η ΕΕ και η κόντρα με την Κίνα
Η ΕΕ δεν μπορεί να βασίζεται σε προσωρινές διευκολύνσεις, όπως αυτές που ανακοινώθηκαν μετά τη συνάντηση Τραμπ-Σι, για να μειώσει την εξάρτησή της από την Κίνα. Σύμφωνα με το Politico, η Κίνα έχει δείξει επανειλημμένα ότι είναι πρόθυμη να χρησιμοποιήσει την οικονομική εξάρτηση ως όπλο.
Σύμφωνα με τη Les Échos, οι ηγέτες της ΕΕ συζήτησαν εκτενώς στην ευρωπαϊκή σύνοδο κορυφής για τον «οικονομικό εξαναγκασμό», όπως τον χαρακτηρίζει η Γαλλία, και ζήτησαν από την Κομισιόν να χρησιμοποιήσει όλα τα διαθέσιμα οικονομικά μέσα της ΕΕ για να αποθαρρύνει αθέμιτες πρακτικές. Το μέσο κατά του εξαναγκασμού, που υιοθετήθηκε το 2023, επιτρέπει την επιβολή δασμών, περιορισμών στις εξαγωγές και αποκλεισμό από ευρωπαϊκούς διαγωνισμούς.
Η πρόεδρος φον ντερ Λάιεν και Στεφάν Σεζουρνέ, αντιπρόεδρος αρμόδιος για τη βιομηχανική πολιτική, έχουν ήδη συναντηθεί με αξιωματούχους από την Κίνα για να συζητήσουν τα θέματα αυτά, τα οποία θεωρούνται πλέον υπερ-στρατηγικά για την ΕΕ.
Ενίσχυση της αλυσίδας αξίας και στρατηγικά έργα
Η Επιτροπή έχει εντοπίσει 47 στρατηγικά έργα σε 13 κράτη μέλη, τα οποία θα ενισχύσουν την αλυσίδα αξίας των πρώτων υλών, σύμφωνα με τη Les Échos. Αυτά περιλαμβάνουν έργα εξόρυξης, μεταποίησης και ανακύκλωσης, με στόχο να μειωθεί η εξάρτηση από έναν μόνο προμηθευτή και να αυξηθεί η ευρωπαϊκή αυτονομία.
Η ΕΕ ελπίζει ότι οι επενδύσεις θα προσελκύσουν τόσο ιδιωτικά κεφάλαια όσο και χρηματοδότηση μέσω του επόμενου προϋπολογισμού της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένου ενός Ευρωπαϊκού Ταμείου Πρώτων Υλών, όπως προτείνει η Χίλντεγκαρντ Μπεντέλε πρόεδρος της ομάδας υδάτων του Ευρωκοινοβουλίου. Σύμφωνα με το Politico, μόνο με μια τέτοια σοβαρή χρηματοδότηση μπορεί να γίνει πραγματικότητα η εξόρυξη σπάνιων γαιών σε ποσοστά που θα καλύπτουν τις βασικές ανάγκες της βιομηχανίας, των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και της άμυνας.
Με το σχέδιο RESourceEU, η ΕΕ προσπαθεί να δημιουργήσει ένα νέο μοντέλο προμήθειας κρίσιμων ορυκτών, βασισμένο σε διαφοροποίηση, ανακύκλωση και περιβαλλοντικά υπεύθυνη εξόρυξη. Όμως η αποτυχία χρηματοδότησης και η γεωπολιτική εξάρτηση από την Κίνα απειλούν να μετατρέψουν την πρωτοβουλία σε «ετικέτα» χωρίς ουσιαστικό αποτέλεσμα, σύμφωνα με το Politico.
Ταυτόχρονα, η Les Échos επισημαίνει ότι η Ευρώπη εισάγει πλέον έναν συλλογικό μοχλό πίεσης για να ξεκινήσει τις διαπραγματεύσεις με το Πεκίνο, διαφορετικά η σταδιακή κλιμάκωση των κινεζικών περιορισμών θα γίνει ο νέος κανόνας. Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις καλούνται να συνδυάσουν χρηματοδότηση, τεχνογνωσία και γεωπολιτική στρατηγική για να επιτύχουν αυτό που μέχρι πρόσφατα φάνταζε ανέφικτο: την πραγματική ευρωπαϊκή αυτονομία στις σπάνιες γαίες.
Σπάνιες γαίες στο Antaibao, στο Shuozhou της Κίνας © EPA/QILAI SHEN
Η Κομισιόν τώρα μελετά «δασμό σε είδος» για κινεζικές κρίσιμες πρώτες ύλες
Η Κομισιόν εξετάζει την εφαρμογή ενός νέου μέτρου εμπορίου, που θα απαιτεί από ορισμένους Κινέζους εξαγωγείς να προμηθεύουν με κρίσιμες ορυκτά και σπάνιες γαίες τα ευρωπαϊκά αποθέματα όταν στέλνουν ορισμένα προϊόντα στην ΕΕ. Σύμφωνα με το Bloomberg, πρόκειται για έναν λεγόμενο «δασμό σε είδος», μία από τις επιλογές που η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξετάζει σε περίπτωση αποτυχίας διπλωματικής λύσης απέναντι στους κινεζικούς περιορισμούς εξαγωγών κρίσιμων υλικών.
Άλλες επιλογές που συζητούνται περιλαμβάνουν στοχευμένους περιορισμούς εξαγωγών σε αγαθά και υπηρεσίες από τα οποία η Κίνα εξαρτάται, σύμφωνα με αξιωματούχους που μίλησαν στο Bloomberg. Οι συζητήσεις συνεχίζονται και δεν έχουν ληφθεί αποφάσεις, ενώ οποιοδήποτε μέτρο θα απαιτούσε συμφωνία εντός της Κομισιόν και την υποστήριξη βασικών κρατών-μελών.
Η Κίνα περιορίζει από τον Απρίλιο τις εξαγωγές μαγνητών σπάνιων γαιών, οι οποίοι χρησιμοποιούνται σε μπαταρίες ηλεκτρικών οχημάτων και στη βιομηχανία άμυνας, θέτοντας σε κίνδυνο ευρωπαϊκές αλυσίδες εφοδιασμού. Σύμφωνα με το Bloomberg, το θέμα αυτό εντείνει την ανάγκη της ΕΕ να διαφοροποιήσει τις πηγές προμήθειας και να διασφαλίσει την επάρκεια κρίσιμων υλικών.
Η πρόσφατη συμφωνία μεταξύ των προέδρων Τραμπ και Σι για προσωρινή αναβολή πιο αυστηρών περιορισμών εξαγωγών στην Κίνα, λένε αναλυτές, μειώνει προς το παρόν την πίεση για άμεση αντίμετρα από την ΕΕ. Μία κινεζική αντιπροσωπεία πρόκειται να συναντηθεί με Ευρωπαίους αξιωματούχους στις Βρυξέλλες, με στόχο την επίτευξη σταθερής ροής προμηθειών και μεγαλύτερης προβλεψιμότητας, όπως μέσω ενός συστήματος μακροπρόθεσμων αδειών εισαγωγής.
Παράλληλα, το μπλοκ ετοιμάζει σχέδιο έκτακτης ανάγκης για να αντιμετωπίσει ξαφνικές διακοπές στις αλυσίδες εφοδιασμού, ενώ εργάζεται σε μακροχρόνιες στρατηγικές για τη διασφάλιση και διαφοροποίηση προμηθειών. Η ΕΕ συμμετέχει επίσης στις προσπάθειες της G-7 για την ίδρυση συμμαχίας κρίσιμων ορυκτών, που στοχεύει στη συνεργασία για συμφωνίες προμήθειας, κοινά αποθέματα και συγκέντρωση πόρων.
Η σημασία των «in-kind» δασμών
Η ιδέα του «δασμού σε είδος» είναι να αναγκαστούν οι Κινέζοι εξαγωγείς να προμηθεύουν αποθέματα πρώτων υλών στην ΕΕ ως προϋπόθεση για την εισαγωγή άλλων προϊόντων. Σύμφωνα με το Politico, πρόκειται για μη παραδοσιακό εργαλείο εμπορικής πίεσης, το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί εάν οι διαπραγματεύσεις αποτύχουν.
Είναι ένα παράδειγμα της ευρωπαϊκής στρατηγικής για ανεξαρτησία από κρίσιμες ύλες, η οποία συμπληρώνει τις ήδη γνωστές πρωτοβουλίες RESourceEU και το σχέδιο για αποθεματοποίηση και ανακύκλωση σπάνιων γαιών, όπως αναφέρει το Bloomberg.
Διπλωματική και βιομηχανική διάσταση
Η Επιτροπή, όπως αναφέρει η Les Echo, έχει ήδη θέσει στόχους για το 2030:
- 10% εξόρυξη των αναγκαίων πόρων εντός της ΕΕ.
- 40% μεταποίηση των πρώτων υλών εντός του μπλοκ.
- 25% ανακύκλωση των υλικών, με μέγιστη εξάρτηση 65% από έναν μοναδικό προμηθευτή σε κάθε τομέα.
Παράλληλα, οι Βρυξέλλες ενθαρρύνουν την ανάπτυξη νέου βιομηχανικού ιστού γύρω από βιομηχανικούς μαγνήτες, τομείς στους οποίους η εξάρτηση από την Κίνα είναι έντονη: από τους 18.000 τόνους που καταναλώνει η ΕΕ, παράγει μόνο 1.000, με στόχο αύξηση στους 6.500 τόνους έως το 2030.
Οικονομικός εκβιασμός και μέτρα αντιστάθμισης
Οι ευρωπαϊκοί ηγέτες έχουν επανειλημμένα αναδείξει τον οικονομικό εξαναγκασμό που ασκεί η Κίνα μέσω περιορισμών στις εξαγωγές. Tο μέσο κατά του εξαναγκασμού — εργαλείο εμπορικής άμυνας του 2023 — μπορεί να επιβάλει δασμούς σε εχθρικά κράτη ή επιχειρήσεις, περιορισμούς σε ευρωπαϊκές εξαγωγές και αποκλεισμούς από χρηματοοικονομικές υπηρεσίες.
Το Bloomberg, σημειώνει ότι ο στόχος της ΕΕ είναι να έχει συλλογικό μοχλό διαπραγμάτευσης με το Πεκίνο ώστε να αποτραπεί η σταδιακή κλιμάκωση των κινεζικών περιορισμών, διαφορετικά η αποδοχή τους θα γινόταν ο νέος κανόνας.
Συμμαχίες και διαχείριση κινδύνων
Η ΕΕ συμμετέχει επίσης στη Διεθνή Συμμαχία Κρίσιμων Ορυκτών που προωθεί η G-7. Στόχος είναι η διασφάλιση διαφανών και υπεύθυνων παραγωγών κρίσιμων υλικών, η δημιουργία κοινών αποθεμάτων και η εφαρμογή προτύπων περιβαλλοντικής και κοινωνικής ευθύνης.
Η σύσταση ενός τιμολογιακού ορίου για εγκεκριμένες πρώτες ύλες και δασμών για υλικά χαμηλότερης ποιότητας αλλά φθηνότερης παραγωγής, μπορεί να λειτουργήσει ως προστατευτικός μηχανισμός της ευρωπαϊκής βιομηχανίας.
Η ανάπτυξη νέων ορυχείων και μονάδων επεξεργασίας εντός της ΕΕ αντιμετωπίζει σημαντικά κοινωνικά και περιβαλλοντικά εμπόδια. Η τοπική αντίδραση, όπως σημειώνουν οι αναλυτές, μπορεί να καθυστερήσει ή να ματαιώσει τα έργα, αποθαρρύνοντας επενδυτές.
Οι ειδικοί προειδοποιούν ότι η ΕΕ επιλέγει γεωπολιτική ταχύτητα εις βάρος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της οικολογικής ακεραιότητας, κάτι που μπορεί να περιορίσει τη βιωσιμότητα της στρατηγικής.
Η ώρα της Ευρώπης φαίνεται να πλησιάζει, αλλά η επιτυχία εξαρτάται από το εάν η ηγεσία της ΕΕ θα μπορέσει να μετατρέψει το RESourceEU από στρατηγική σε πρακτικό σχέδιο, με επαρκείς πόρους, σαφή περιβαλλοντικά πρότυπα και ανθεκτική γεωπολιτική στάση, καθώς οι γεωοικονομικές εντάσεις παραμένουν στην ατζέντα.
