Καθώς εντείνεται ο εμπορικός πόλεμος και οι αψιμαχίες του προέδρου των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ με τους δασμούς, απέναντι σε συμμάχους και μη, στον πλανήτη, οι χρηματοπιστωτικές αγορές παραμένουν νευρικές και ασταθείς. Αυτή η αυξημένη αβεβαιότητα έχει οδηγήσει πολλούς αναλυτές που βλέπουν τις ανισορροπίες στην αμερικανική αγορά ομολόγων των υπερχρεωμένων ΗΠΑ, να υποστηρίζουν ότι ίσως οι ημέρες της κυριαρχίας του δολαρίου φτάνουν στο τέλος τους.
Όπως σημειώνουν, ο Τραμπ έχει προκαλέσει μια μόνιμη υποχώρηση του πράσινου νομίσματος έναντι άλλων βασικών διεθνών νομισμάτων, που σηματοδοτεί την αρχή του τέλους στο λεγόμενο «υπερβολικό προνόμιο» το οποίο απολάμβανε η μεγαλύτερη οικονομική και στρατιωτική δύναμη στον κόσμο, έχοντας τη δυνατότητα να εκδίδει δολάρια κατά βούληση για να χρηματοδοτεί το εμπόριο, τις επενδύσεις και τη στρατιωτική μηχανή της.
Αρκετά χρόνια πριν, το 1959, ο Βελγοαμερικανός οικονομολόγος Ρόμπερτ Τρίφιν προέβλεψε ότι οι ΗΠΑ δεν μπορούν να συνεχίσουν επ’ αόριστον να καταγράφουν εμπορικά ελλείμματα με άλλες χώρες, να εξάγουν κεφάλαια για επενδύσεις στο εξωτερικό και ταυτόχρονα να διατηρούν ένα ισχυρό δολάριο.
Το λεγόμενο «δίλημμα Τρίφιν» -ότι μια χώρα που παρέχει το διεθνές αποθεματικό νόμισμα υφίσταται ζημίες στο εμπορικό της ισοζύγιο- έχει επανέλθει στο προσκήνιο από τον Στιβ Μίραν, οικονομικό σύμβουλο του Ντόναλντ Τραμπ στον Λευκό Οίκο. Ο Μίραν καταλήγει στο συμπέρασμα ότι όλες οι χώρες που διατηρούν εμπορικό πλεόνασμα έναντι των ΗΠΑ θα πρέπει να αποζημιώσουν τις ΗΠΑ για τη «θυσία» τους να παρέχουν το δολάριο ως μέσο διεθνούς εμπορίου και επενδύσεων.
Ωστόσο αρκετοί δηκτικοί αναλυτές ισχυρίζονται ότι τόσο ο Τρίφιν όσο και ο Μίραν παρουσιάζουν το ζήτημα αντεστραμμένα, με το κεφάλι κάτω και τα πόδια πάνω. Όπως ισχυρίζονται οι ΗΠΑ κατάφεραν επί δεκαετίες να εισάγουν φθηνά αγαθά και να διατηρούν εμπορικό έλλειμμα, επειδή οι χώρες που εξάγουν στις ΗΠΑ είναι διατεθειμένες να αποδέχονται δολάρια ως πληρωμή και μάλιστα να επανεπενδύουν αυτά τα δολάρια σε αμερικανικά κρατικά ομόλογα ή άλλα περιουσιακά στοιχεία του δολαρίου.
Ωστόσο, οι χώρες με εμπορικό πλεόνασμα δεν «επιβάλλουν» το έλλειμμα στις ΗΠΑ, απλώς οι αμερικανικές εξαγωγές, τουλάχιστον στο εμπόριο αγαθών, δεν είναι ανταγωνιστικές (αν και οι ΗΠΑ διατηρούν σημαντικό πλεόνασμα στο εμπόριο υπηρεσιών).
Ευτυχώς, όπως λένε, για τις αμερικανικές επιχειρήσεις και τους καταναλωτές, οι πλεονασματικές χώρες δέχονται μέχρι σήμερα να πληρώνονται σε δολάρια. Αν όμως αυτό άλλαζε, η αμερικανική οικονομία θα αντιμετώπιζε σοβαρές δυσκολίες —όπως συμβαίνει με πολλές φτωχές χώρες που δεν διαθέτουν διεθνώς αποδεκτό νόμισμα— και θα αναγκαζόταν να υποτιμήσει το δολάριο ή/και να δανείζεται με υψηλότερα επιτόκια.
Η στρατηγική «φτωχοποιώ τον γείτονά μου»
Στο πλαίσιο της παγκόσμιας οικονομίας, ανισορροπίες στο εμπόριο και τις ροές κεφαλαίων μεταξύ οικονομιών είναι αναπόφευκτες —όχι επειδή ο πιο αποδοτικός παραγωγός «επιβάλλει» έλλειμμα στον λιγότερο αποδοτικό, αλλά επειδή το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα κινείται σε ράγες μιας άνισης και ταυτόχρονα συνδυασμένης ανάπτυξης, καθώς οι οικονομίες με χαμηλότερο κόστος μπορούν να αποκομίσουν αξία μέσω του διεθνούς εμπορίου από τις λιγότερο αποτελεσματικές.
Αυτό που πραγματικά ανησυχεί τους οικονομικούς επικεφαλής στις ΗΠΑ δεν είναι ότι οι χώρες με πλεόνασμα τούς «αναγκάζουν» να εκδίδουν δολάρια, είναι ότι η Κίνα μειώνει τη διαφορά σε παραγωγικότητα και τεχνολογία με τις ΗΠΑ και απειλεί έτσι την οικονομική κυριαρχία τους.
Ορισμένοι οικονομολόγοι φαίνεται να υιοθετούν τις μάλλον αμφιλεγόμενες απόψεις του Μίραν για την παγκόσμια οικονομική ανισορροπία και αποδίδουν τα εμπορικά πλεονάσματα χωρών όπως η Κίνα στο γεγονός ότι έχουν «καταστείλει την εγχώρια ζήτηση για να επιδοτήσουν τη μεταποίησή τους», αναγκάζοντας, κατά τη λογική τους, τους εμπορικούς τους εταίρους –με λιγότερο έλεγχο στο εμπόριο και στις ροές κεφαλαίων– να απορροφήσουν τα πλεονάσματα αυτά.
Η θέση τους είναι σαφής: δεν φταίει η χαμηλή ανταγωνιστικότητα της αμερικανικής βιομηχανίας, αλλά η πολιτική των άλλων. Κι από τη στιγμή που δεν υπάρχει παγκόσμιος συντονισμός στο ζήτημα των νομισμάτων, θεωρούν απολύτως δικαιολογημένη μια μονομερή αντίδραση των ΗΠΑ, όπως αυτή που ήδη υλοποιείται. Όχι τόσο με τους δασμούς στις κινεζικές εισαγωγές, αλλά με περιορισμούς στην απόκτηση αμερικανικών περιουσιακών στοιχείων από χώρες με εμπορικά πλεονάσματα.
Πρόκειται ουσιαστικά για ένα εναλλακτικό σχέδιο υποτίμησης του δολαρίου – έναν νέο γύρο πολιτικής του τύπου «φτωχοποιώ τον γείτονά μου» (beggar-thy-neighbour), με στόχο την αποδυνάμωση του κινεζικού εξαγωγικού πλεονεκτήματος και την τόνωση της αμερικανικής οικονομίας.
Στην ουσία είναι μια επιστροφή στο παρελθόν με αμφιλεγόμενο αποτέλεσμα, αφού στο ίδιο μήκος κύματος κινούνταν και η ιστορική αποσύνδεση του δολαρίου από τον χρυσό το 1971, όταν ο τότε ΥΠΟΙΚ των ΗΠΑ, Τζον Κόναλι, είχε πει σε μία αντιπαράθεση με τους Ευρωπαίους ομολόγους του: «το δολάριο είναι το νόμισμά μας, αλλά είναι δικό σας πρόβλημα».
Έκτοτε η παγκόσμια οικονομία έχει μεταμορφωθεί, αλλά η ρήση του Κόναλι εξακολουθεί να ισχύει: παρόλο που η αξία του δολαρίου παραμένει σε μεγάλο βαθμό καθορισμένη από τις εγχώριες εξελίξεις στην Αμερική, οι ταλαντεύσεις του σχεδόν πάντα προκαλούν αναταράξεις σε όλο τον κόσμο. Κάτι αντίστοιχο έγινε και το 1985 με τη Συμφωνία του Plaza, όταν οι ΗΠΑ ώθησαν την Ιαπωνία σε ανατίμηση του γεν για να μειώσει τις εξαγωγές της.
Με την περίφημη συμφωνία του Plaza (Plaza Accord), που υπεγράφη στο ξενοδοχείο Plaza της Νέας Υόρκης στις 12 Σεπτεμβρίου 1985 η Ιαπωνία, η Γαλλία, η Δυτική Γερμανία, η Βρετανία και οι ΗΠΑ συμφώνησαν στη διολίσθηση του αμερικανικού δολαρίου έναντι του γεν, του μάρκου, του γαλλικού φράγκου και της στερλίνας. Κύριος στόχος ήταν βέβαια οι Ιάπωνες οι εταιρείες των οποίων κυριαρχούσαν τότε στις διεθνείς αγορές και είχαν προχωρήσει σε πραγματική εισβολή στις ΗΠΑ.
Η πίεση στην Κίνα να υπογράψει μια νέα «Plaza Accord»
Τώρα οι ΗΠΑ, μέσω των δασμών και των άλλων μέτρων κατά της Κίνας προσπαθούν να φέρουν το Πεκίνο στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων προκειμένου να υπογράψει η Κίνα μια νέα «Plaza Accord» που θα επιτρέψει την υποτίμηση του δολαρίου έναντι του ρενμίνμπι, του κινεζικού νομίσματος. Έτσι θα αναχαιτίσουν τα φθηνά κινεζικά ηλεκτρικά αυτοκίνητα και τις χαμηλές τιμές σε πλήθος βιομηχανικών προϊόντων που παράγονται στην Κίνα.
Η σημερινή προσέγγιση φαίνεται να κινείται προς την ίδια κατεύθυνση: απομείωση των κινεζικών αποθεμάτων σε δολαριακά περιουσιακά στοιχεία και υποτίμηση του ίδιου του νομίσματος. Μόνο που υπάρχει ένα πρόβλημα: αυτή η στρατηγική έχει ήδη δοκιμαστεί – και απέτυχε. Δεν έσωσε την αμερικανική βιομηχανία τη δεκαετία του ’70, ούτε τη δεκαετία του ’80.
Όταν η κερδοφορία κατέρρευσε, οι εταιρείες δεν γύρισαν στις ΗΠΑ, αλλά μετανάστευσαν σε φθηνές παραγωγικές ζώνες του εξωτερικού. Το ίδιο θα συμβεί και τώρα: αν υποτιμηθεί το δολάριο, οι πληθωριστικές πιέσεις θα αυξηθούν, οι επενδύσεις δεν θα επιστρέψουν και οι πολυεθνικές θα αναζητήσουν ξανά φθηνά εργατικά χέρια αλλού. Παράλληλα, επενδυτές από την Κίνα, την Ιαπωνία και την Ευρώπη θα αρχίσουν να αποεπενδύουν από το δολάριο, αναζητώντας εναλλακτικά νομίσματα ή χρυσό.
Αλλά υπάρχει μια μεγάλη διαφορά από τις δεκαετίες του ’70 και του ’80 στη δραματική μεταστροφή της αμερικανικής πολιτικής κι αυτή δεν είναι άλλη από την κρίση της αμερικανικής ηγεμονίας, που κάνει τον Τραμπ τόσο βάρβαρο υποστηρικτή της ιδέας να «κάνουμε την Αμερική μεγάλη ξανά».
Το 1991, στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου, οι ΗΠΑ ήταν η μόνη παγκόσμια υπερδύναμη που είχε απομείνει. Όμως τα πράγματα δεν ήταν τόσο ευνοϊκά όσο φαίνονταν. Οι ανταγωνισμοί δεν σταμάτησαν ποτέ και μεταλλάχτηκαν σε αυτό που λέγεται τώρα ως «πολυκρίση» στον πλανήτη. Ο Χένρι Κίσινγκερ από παλιά είχε προειδοποιήσει ότι οι ΗΠΑ θα αντιμετώπιζαν οικονομικό ανταγωνισμό — ιδιαίτερα από την Κίνα — σε κλίμακα που δεν είχαν γνωρίσει ξανά.
Ο «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας» τη δεκαετία του 2000 αποτέλεσε μια απόπειρα επιβολής της αμερικανικής ηγεμονίας μέσω στρατιωτικής ισχύος. Όμως οι ήττες σε Ιράκ και Αφγανιστάν έστειλαν το μήνυμα στους ανταγωνιστές των ΗΠΑ ότι είναι εφικτό να προωθήσουν τις δικές τους δυναμικές, τα δικά τους συμφέροντα οικονομικά και γεωπολιτικά.
Το δολάριο με φόντο τις σημαίες των ΗΠΑ και της Κίνας © Pexels
Η «πολυκρίση» και η αμφισβήτηση της κυριαρχίας του δολαρίου
Το ερώτημα που τίθεται, φυσικά, είναι αν όλα αυτά προμηνύουν το τέλος της κυριαρχίας του δολαρίου και την έλευση ενός πολυνομισματικού κόσμου. Παρά τα σχετικά αφηγήματα, η πραγματικότητα είναι διαφορετική. Οι χώρες των BRICS δεν έχουν κοινό πολιτικό ή οικονομικό υπόβαθρο για να συγκροτήσουν αξιόπιστη νομισματική εναλλακτική. Κι όσο κι αν συζητείται η «πτώση» του δολαρίου, στην πράξη παραμένει ισχυρό σε σχέση με τα υπόλοιπα νομίσματα του διεθνούς εμπορίου.
Το εμπορικό έλλειμμα των ΗΠΑ, τελικά, δεν θα μειωθεί ούτε με δασμούς, ούτε με περιορισμούς στις ξένες επενδύσεις, όπως επιδιώκει ο Τραμπ. Θα μειωθεί μόνο με ύφεση. Κάθε φορά που η αμερικανική οικονομία έμπαινε σε ύφεση, οι εισαγωγές κατέρρεαν και το εμπορικό έλλειμμα σχεδόν εξαφανιζόταν. Σε κάθε κρίση –όπως δείχνουν όλα τα ιστορικά στοιχεία– το δολάριο ενισχυόταν ακριβώς λόγω αυτής της φυγής προς το «ασφαλές λιμάνι».
Κι αυτό δεν είναι θεωρητικό σενάριο. Όλα δείχνουν πως η ύφεση πλησιάζει. Σύμφωνα με την Ομοσπονδιακή Τράπεζα της Ατλάντα, το α’ τρίμηνο του 2025 αναμένεται να καταγραφεί πτώση του πραγματικού ΑΕΠ κατά 0,3% (εξαιρουμένων των αγορών χρυσού), με την εγχώρια ζήτηση να αυξάνεται μόλις κατά 2%. Και όλα αυτά πριν από την πλήρη εφαρμογή των δασμών.
Η Goldman Sachs ανεβάζει την πιθανότητα ύφεσης στις ΗΠΑ στο 45% εντός του 2025, προβλέποντας ανάπτυξη μόλις 0,5% – πολύ μακριά από την προηγούμενη εκτίμηση για «σταθερή χρονιά» με ρυθμό 2,5%. Ο πληθωρισμός υποχώρησε τον Μάρτιο, αλλά η εικόνα πιθανόν να αλλάξει το δεύτερο εξάμηνο, με τον συνδυασμό ανόδου των τιμών και επιβράδυνσης της οικονομίας να οδηγεί από τη στασιμοπληθωριστική φάση σε πλήρη ύφεση.
