Στο επίκεντρο της θαλάσσιας μικρής ναυτιλίας της Ευρώπης βρίσκεται η Ελλάδα, με περισσότερα από 200 κατοικημένα νησιά και εκατομμύρια επιβάτες που ταξιδεύουν κάθε χρόνο. Μαζί με την Ιταλία και τη Δανία, συγκεντρώνει σχεδόν το 50% των επιβατών που μετακινούνται με πλοία μικρών αποστάσεων στην ΕΕ, σύμφωνα με τα στοιχεία της πρόσφατης μελέτης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής με τίτλο:«Study on short-sea shipping’s contribution to the European transport network and the means to support and revitalise the sector», αποδεικνύοντας έτσι τον καθοριστικό της ρόλο τόσο στη μεταφορική αλυσίδα όσο και στην κοινωνική και οικονομική συνοχή. Από τον τουρισμό και την τροφοδοσία των νησιών έως τις διεθνείς εμπορικές ροές που περνούν από τα ελληνικά λιμάνια, η χώρα αποτελεί αναπόσπαστο κρίκο σε μια ευρωπαϊκή στρατηγική που στηρίζεται όλο και περισσότερο στη θαλάσσια διασύνδεση.
Ένας πυλώνας για την ευρωπαϊκή μεταφορική αλυσίδα
Η θαλάσσια μικρή ναυτιλία (Short Sea Shipping – SSS) αποτελεί βασικό εργαλείο της ευρωπαϊκής οικονομίας, μεταφέροντας εμπορεύματα και επιβάτες ανάμεσα σε κράτη-μέλη και γειτονικές χώρες. Σύμφωνα με τον νέο κανονισμό TEN-T που εγκρίθηκε τον Ιούνιο του 2024, η SSS περιλαμβάνει μετακινήσεις σε παράκτιες και περιφερειακές θαλάσσιες ζώνες, ξεχωριστές από τη ναυτιλία βαθέων υδάτων και τις εσωτερικές πλωτές μεταφορές. Το 2022, οι μεταφορές SSS στην Ευρώπη έφτασαν τους 1,7 δισ. τόνους εμπορευμάτων, ποσοστό που αντιστοιχεί περίπου στο 60% του συνόλου των θαλάσσιων μεταφορών από και προς τα μεγάλα λιμάνια της ΕΕ. Ο κλάδος υποστηρίζει άμεσα περισσότερες από 144.000 θέσεις εργασίας και πάνω από 10.000 επιχειρήσεις, ενώ η συνολική του συνεισφορά στην ευρωπαϊκή οικονομία το 2021 εκτιμήθηκε στα 151 δισ. ευρώ.
Η Ελλάδα διατηρεί σημαντική παρουσία στη θαλάσσια μικρή ναυτιλία της Μεσογείου. Σύμφωνα με στοιχεία του 2022, οι ελληνικές θαλάσσιες μεταφορές SSS στη Μεσόγειο ανήλθαν σε 106,6 εκατ. τόνους συνολικά. Από αυτούς, το μεγαλύτερο μέρος αφορά Ro-Ro φορτία με 81,6 εκατ. τόνους, ενώ τα εμπορευματοκιβώτια καταγράφουν 15,3 εκατ. τόνους. Τα υπόλοιπα είδη φορτίων, όπως τα υγρά και ξηρά χύδην, καταγράφουν μικρότερα μεγέθη (0,9 – 6,4 εκατ. τόνους ανά κατηγορία). Η κατανομή αυτή αναδεικνύει τον στρατηγικό ρόλο της χώρας στις συνδέσεις μεταξύ ηπειρωτικής χώρας και νησιών, αλλά και στις διεθνείς μεταφορές στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου.
Όσον αφορά τα εμπορεύματα, το 2022 η διακίνηση SSS στην Ευρώπη κυριάρχησε από τα υγρά χύδην φορτία, με 708 εκατ. τόνους, που αντιστοιχούν στο 41% του συνόλου. Ακολουθούν τα ξηρά χύδην φορτία με 369 εκατ. τόνους ή 21%, οι μεταφορές Ro-Ro (τροχοφόρα οχήματα με ή χωρίς κινητήρα) με 273 εκατ. τόνους ή 16% και τα εμπορευματοκιβώτια με 256 εκατ. τόνους ή 15%.
Στην κατανομή ανά χώρα, η Ολλανδία κατέγραψε τον μεγαλύτερο όγκο υγρών χύδην φορτίων με 141 εκατ. τόνους, ακολουθούμενη από την Ιταλία με 137 εκατ. τόνους. Στα ξηρά χύδην, η Ολλανδία ηγήθηκε με 56 εκατ. τόνους, ενώ στις μεταφορές εμπορευματοκιβωτίων, η Ισπανία βρέθηκε στην πρώτη θέση με 53 εκατ. τόνους, ακολουθούμενη από την Ιταλία με 45 εκατ. τόνους και την Ολλανδία με 43 εκατ. τόνους. Στην κατηγορία Ro-Ro, η Ιταλία είχε την κορυφαία αγορά με 60 εκατ. τόνους, ενώ ακολουθούσε η Σουηδία με 48 εκατ. τόνους.
Όγκος εμπορευμάτων ανα χώρα © Eurostat
H επιβατική κίνηση και η ανάκαμψη της Μεσογείου
Η Ελλάδα παραμένει κεντρικός παίκτης στις ευρωπαϊκές θαλάσσιες μεταφορές επιβατών, με τα ελληνικά λιμάνια να εξυπηρετούν 75 εκατομμύρια επιβάτες το 2023, ποσοστό που αντιστοιχεί στο 19% του συνολικού ευρωπαϊκού όγκου. Μαζί με την Ιταλία, που κατέγραψε 85 εκατομμύρια (22%), και τη Δανία με 41 εκατομμύρια επιβάτες (10%), η Ελλάδα συγκεντρώνει σημαντικό μέρος των ταξιδιών μικρών αποστάσεων μεταξύ νησιών και ηπειρωτικής χώρας. Η υψηλή ζήτηση αντικατοπτρίζει τον στρατηγικό ρόλο των ελληνικών ακτοπλοϊκών γραμμών στη σύνδεση των πολυπληθών νησιών με τις ηπειρωτικές περιοχές, καθώς και τη συνεισφορά τους στην κοινωνική και οικονομική συνοχή της χώρας.
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η πλειονότητα των επιβατών της θαλάσσιας μικρής ναυτιλίας μετακινείται μεταξύ λιμανιών της ίδιας χώρας, με 65% των μετακινήσεων να καταγράφεται το 2023, αναδεικνύοντας τη σημασία των εθνικών και περιφερειακών γραμμών. Άλλες χώρες με έντονες διεθνείς συνδέσεις, όπως η Λετονία, η Λιθουανία, η Φινλανδία, η Πολωνία, η Σουηδία, η Εσθονία, η Δανία και η Γερμανία, καταγράφουν υψηλά ποσοστά διεθνών μετακινήσεων εντός της ΕΕ, ενώ οι γραμμές όπως αυτή μεταξύ Ρέτζιο Καλάμπρια και Μεσίνα στην Ιταλία συγκεντρώνουν τον μεγαλύτερο όγκο επιβατών στην ΕΕ. Επιπλέον, οι χώρες όπως οι Κάτω Χώρες, η Ιρλανδία, η Γαλλία και το Βέλγιο κατέγραψαν τα υψηλότερα ποσοστά επιβατών προς τρίτες χώρες, κυρίως μέσω συνδέσεων με το Ηνωμένο Βασίλειο
Επιβατική κίνηση στα ευρωπαϊκά λιμάνια 2007-2023 © Eurostat
Η Ελλάδα και η προοπτική της ηλεκτροκίνησης στα λιμάνια
Η δραστηριότητα της θαλάσσιας μικρής ναυτιλίας στα ευρωπαϊκά λιμάνια εμφανίζει διαφορετικές τάσεις. Τα λιμάνια του Ρότερνταμ (Ολλανδία) και της Αμβέρσας-Μπριζ (Βέλγιο) βρίσκονται στην κορυφή της κατάταξης από το 2005, με το Ρότερνταμ να διαχειρίζεται 193,6 εκατ. τόνους και την Αμβέρσα-Μπριζ 126,3 εκατ. τόνους το 2022, παρά μια μικρή μείωση σε σχέση με το 2021. Άλλα λιμάνια, όπως ο Πειραιάς στην Ελλάδα, η Γκντάνσκ στην Πολωνία και η Βαλένθια στην Ισπανία, έχουν παρουσιάσει σημαντική ανάπτυξη στη δραστηριότητα SSS, ενώ λιμάνια όπως η Βίλχελμσχαβεν (Γερμανία) και η Μασσαλία (Γαλλία) κατέγραψαν πτώση. Η ποικιλία αυτή δείχνει τη δυναμική και την ευμετάβλητη φύση του κλάδου.
Παράλληλα, πιλοτικά έργα ηλεκτροκίνητων πλοίων στη Δανία, Σουηδία και Νορβηγία, καθώς και συνεργασίες με αρχές λιμένων στην Ελλάδα, την Εσθονία, τη Σουηδία και την Ολλανδία, δείχνουν ότι η ηλεκτροκίνηση μπορεί να αποτελέσει σημαντική λύση, ειδικά για ακτοπλοϊκές γραμμές μικρών αποστάσεων. Σύμφωνα με ανάλυση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, περισσότερες από 900 θέσεις πρόσδεσης θα χρειαστεί να συνδεθούν με το ηλεκτρικό δίκτυο, με εκτιμώμενο κόστος επένδυσης περίπου 2,8 δισ. ευρώ, που μπορεί να ξεπεράσει τα 4 δισ. ευρώ εάν ληφθούν υπόψη επιπλέον αναβαθμίσεις υποδομών. Η πτώση του κόστους των μπαταριών και η αύξηση της ενεργειακής τους πυκνότητας δημιουργούν ευκαιρίες για τον κλάδο, ενώ η συνεργασία των κρατών μελών με τους ιδιοκτήτες πλοίων και τις αρχές των λιμένων μπορεί να εξασφαλίσει καλύτερο σχεδιασμό και μειωμένο επενδυτικό ρίσκο για τις ηλεκτρικές λύσεις στη SSS.
Όγκος φορτίου ανα λιμάνι © Eurostat
Η νέα εποχή των λιμανιών στην Ευρώπη
Στην Ελλάδα, στρατηγικές επενδύσεις αναδεικνύουν τον κρίσιμο ρόλο των λιμανιών στη θαλάσσια μικρή ναυτιλία. Η ιταλική εταιρεία Grimaldi απέκτησε μετοχικό έλεγχο στον Οργανισμό Λιμένος Ηγουμενίτσας, ενισχύοντας την πρόσβαση σε μια σημαντική πύλη επιβατών και φορτίων μεταξύ Ελλάδας και Ιταλίας, και στον Οργανισμό Λιμένος Ηρακλείου, με στόχο την αναβάθμιση των υποδομών για καλύτερη εξυπηρέτηση οχημάτων και κρουαζιερόπλοιων. Αυτές οι επενδύσεις υποστηρίζουν την ανάπτυξη νέων εμπορικών διαδρομών και ενισχύουν τον ρόλο των ελληνικών λιμανιών ως πολυτροπικών κόμβων, βελτιώνοντας τη συνδεσιμότητα και τις υπηρεσίες για τη SSS.
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η συγκέντρωση λιμανιών μέσω συγχωνεύσεων αποτελεί μια ακόμη σημαντική τάση. Παραδείγματα αποτελούν η συγχώνευση Antwerp-Zeebrugge, τα λιμάνια Szczecin-Świnoujście στην Πολωνία, North Sea Port (Gent, Terneuzen, Vlissingen), Stockholm στη Σουηδία, Hamina-Kotka στη Φινλανδία και Copenhagen-Malmö. Οι συγχωνεύσεις είναι πιο συχνές στη Βόρεια Θάλασσα και τη Βαλτική. Παράλληλα, παρατηρούνται κάθετες ενσωματώσεις, όπου ναυτιλιακές εταιρείες επεκτείνονται σε οδικές ή σιδηροδρομικές μεταφορές, τερματικά ή άλλους κλάδους όπως η ενέργεια.
Μικρότερα λιμάνια και άλλοι παίκτες της αγοράς στην ΕΕ αναζητούν συγχωνεύσεις για βελτιστοποίηση κόστους και αντιμετώπιση μεγάλων επενδύσεων. Αυτές οι κινήσεις θεωρούνται γενικά θετικές, εφόσον δεν δημιουργούν μονοπωλιακές καταστάσεις, ενώ οι συγχωνεύσεις που ξεπερνούν συγκεκριμένα όρια τζίρου εξετάζονται σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Επιτροπής.
