THEPOWERGAME
Δέκα φορές το δευτερόλεπτο ένα αντικείμενο σε σχήμα συμπαγούς κουτιού πίτσας που κρατάει ένα πλακίδιο πυριτίου απογειώνεται τρεις φορές ταχύτερα από έναν επανδρωμένο πύραυλο. Για μερικά χιλιοστά του δευτερολέπτου κινείται με σταθερή ταχύτητα, προτού σταματήσει απότομα με εκπληκτική ακρίβεια -μέσα σε ένα μόνο άτομο του στόχου του. Δεν πρόκειται για πείραμα φυσικής υψηλής ενέργειας. Πρόκειται για την τελευταία μηχανή λιθογραφίας που ονειρεύτηκε η ASML, κατασκευάστρια εργαλείων κατασκευής τσιπ, για να προβάλλει νανοσκοπικά σχέδια τσιπ πάνω σε πλακέτες πυριτίου. Στις 5 Ιανουαρίου η Intel, η αμερικανική εταιρεία ημιαγωγών, ένας γίγαντας του τομέα, ήταν η πρώτη που χρησιμοποίησε τα εξαρτήματα αυτού του τεχνικού θαύματος για συναρμολόγηση στο εργοστάσιό της στο Όρεγκον.
Όπως και η ταπεινή εξωτερικά μηχανή, η ολλανδική κατασκευάστριά της είναι γεμάτη εκπλήξεις. Τα τελευταία πέντε χρόνια η χρηματιστηριακή αξία της εταιρείας έχει τετραπλασιαστεί, αγγίζοντας τα 260 δισ. ευρώ (285 δισ. δολάρια), καθιστώντας την την πιο πολύτιμη ευρωπαϊκή εταιρεία τεχνολογίας (βλ. διάγραμμα 1). Μεταξύ του 2012 και του 2022 τα έσοδά της και τα καθαρά της κέρδη αυξήθηκαν αμφότερα περίπου κατά τέσσερις φορές, σε 21 δισ. ευρώ και 6 δισ. ευρώ, αντίστοιχα. Στο τέλος του 2023 το λειτουργικό περιθώριο κέρδους της ASML ξεπέρασε το 34%, ποσοστό άκρως εντυπωσιακό για μια επιχείρηση υλισμικού και μεγαλύτερο από εκείνο της Apple, της μεγαλύτερης κατασκευάστριας εταιρείας καταναλωτικών ηλεκτρονικών στον κόσμο (βλ. διάγραμμα 2).
Τέτοιες αστρικές επιδόσεις, οι οποίες είναι πιθανό να λάμψουν εντονότερα όταν η ASML ανακοινώσει τα τριμηνιαία αποτελέσματα στις 24 Ιανουαρίου, αποτελούν πλέον ρουτίνα. Η εταιρεία κατέχει το μονοπώλιο σε έναν βασικό κρίκο της πιο κρίσιμης εφοδιαστικής αλυσίδας στον κόσμο: χωρίς το κιτ της είναι σχεδόν αδύνατον να κατασκευαστούν επεξεργαστές υπολογιστών αιχμής, όπως αυτοί που μπαίνουν στα smartphones και στα κέντρα δεδομένων όπου εκπαιδεύεται η τεχνητή νοημοσύνη. Με τις παγκόσμιες πωλήσεις ημιαγωγών να προβλέπεται ότι θα διπλασιαστούν σε 1,3 τρισ. δολάρια έως το 2032, όλες οι μεγάλες χώρες και όλες οι μεγάλες εταιρείες παραγωγής τσιπ θέλουν τον εξοπλισμό της ASML. Η εταιρεία έγινε τόσο σημαντική στην κινεζοαμερικανική τεχνολογική διαμάχη, που, όπως προέκυψε στις αρχές του έτους, η κυβέρνηση του προέδρου Joe Biden πίεσε την ASML να ακυρώσει τις προγραμματισμένες παραδόσεις ακόμα και παλαιότερων μηχανών της στην Κίνα.
Ωστόσο, η θεαματική επιτυχία της ASML στηρίζεται και σε δύο άλλους, λιγότερο προφανείς παράγοντες. Η εταιρεία δημιούργησε ένα δίκτυο προμηθευτών και τεχνολογικών συνεργατών που ίσως είναι ό,τι πιο κοντινό έχει η Ευρώπη στη Silicon Valley, ενώ το επιχειρηματικό της μοντέλο συνδυάζει έξυπνα το υλισμικό με το λογισμικό και τα δεδομένα. Αυτά τα αφανή στοιχεία της επιτυχίας της ASML έρχονται να αμφισβητήσουν την άποψη ότι η Γηραιά Ήπειρος είναι ανίκανη να αναπτύξει μια επιτυχημένη ψηφιακή πλατφόρμα.
Οι πολύπλοκες μηχανές της ASML εκτελούν μια απλή εργασία. Προβάλλουν τα σχέδια των τσιπ υπολογιστών σε φωτοευαίσθητες πλάκες πυριτίου. Όπως εξηγεί ο Marc Hijink, Ολλανδός δημοσιογράφος και συγγραφέας του νέου βιβλίου «Focus-How ASML Conquered the Chip World», το 1986, όταν παραδόθηκε το πρώτο της μοντέλο, τα μεμονωμένα τρανζίστορ είχαν διαστάσεις μικρομέτρων και το κιτ της εταιρείας ήταν σχεδόν σαν ένα εξευγενισμένο φωτοτυπικό μηχάνημα. Σήμερα, με τα τρανζίστορ να έχουν συρρικνωθεί κατά χίλιες φορές, ο εξοπλισμός λιθογραφίας της ASML είναι ίσως ο πιο εξελιγμένος που έχει πωληθεί ποτέ στο εμπόριο.
Η ASML και οι συνεργάτες της κατάφεραν αυτό το απίστευτο κόλπο συρρίκνωσης με μηχανική που μοιάζει με επιστημονική φαντασία. Η διαδικασία ξεκινά με ισχυρά λέιζερ που αποτεφρώνουν σταγονίδια λιωμένου κασσίτερου, το καθένα από τα οποία δεν έχει πάχος μεγαλύτερο από το ένα πέμπτο μιας ανθρώπινης τρίχας και ταξιδεύει με ταχύτητα άνω των 250 χιλιομέτρων την ώρα. Με τον τρόπο αυτόν παράγεται φως εξαιρετικά μικρού μήκους κύματος (ακραία υπεριώδες, ή EUV, στην ορολογία) το οποίο στη συνέχεια αντανακλάται από ένα σύνολο κατόπτρων τόσο λείων ώστε η μεγαλύτερη ατέλεια δεν είναι μεγαλύτερη από το πόσο μπορεί να μεγαλώσει το γρασίδι σε ένα χιλιοστό του δευτερολέπτου. Για να αξίζουν όλα αυτά τον κόπο ενός κατασκευαστή τσιπ -το τελευταίο μοντέλο κοστίζει πάνω από 300 εκατομμύρια δολάρια- και να εκθέσει αρκετά τσιπ, το αντικείμενο που κρατάει το πλακίδιο, το οποίο ονομάζεται «τραπέζι», πρέπει να επιταχύνει ταχύτερα από έναν πύραυλο και να σταματήσει ακριβώς στο σωστό σημείο.
Για να πάρετε μια ιδέα του τι χρειάζεται για την κατασκευή μιας τέτοιας συσκευής, επισκεφθείτε ένα κοινότοπο εργοστάσιο στο Neukölln, μια γειτονιά του Βερολίνου. Εκεί η ASML κατασκευάζει, μεταξύ άλλων, «μπλοκ κατόπτρων», το κύριο μέρος ενός τραπεζιού πλακετών. Πρόκειται για ανθεκτικά κομμάτια από ειδικό κεραμικό υλικό, ένα τετράγωνο πάχους 8 εκατοστών και διαστάσεων περίπου 50 εκατοστών σε κάθε πλευρά. Μερικά γυαλίζονται, μετρώνται, ξαναγυαλίζονται, ξαναμετρώνται κ.ο.κ., για σχεδόν έναν χρόνο -μέχρι να αποκτήσουν ακριβώς το σωστό σχήμα, συμπεριλαμβανομένων των προβλέψεων ότι θα κυρτώσουν μερικά νανόμετρα μόλις εγκατασταθούν.
Το εργοστάσιο είναι εμβληματικό του ασυνήθιστου δικτύου προμηθευτών της εταιρείας. Παρ’ όλο που ο ιδιοκτήτης του, η Berliner Glas, εξαγοράστηκε από την ASML το 2020, εξισορροπεί μεταξύ του να είναι μια ανεξάρτητη εταιρεία και μια μονάδα της ολλανδικής μητρικής εταιρείας. Κάτι παρόμοιο ισχύει και για τις 800 περίπου ευρωπαϊκές κυρίως επιχειρήσεις που βοηθούν στη συναρμολόγηση των μηχανών της ASML, η οποία κατέχει μερίδια μόνο σε λίγες από αυτές. Ωστόσο, η αλληλεξάρτησή τους τις κάνει να ενεργούν σαν ένας ενιαίος οργανισμός.
Η ASML αναθέτει σε εξωτερικούς συνεργάτες πάνω από το 90% του κόστους κατασκευής ενός από τα μηχανικά της θαύματα και απασχολεί άμεσα λιγότερους από τους μισούς από τους περίπου 100.000 ανθρώπους που απαιτούνται για το όλο εγχείρημα. Αυτό οφείλεται εν μέρει στην ιστορία. Το 1984, όταν η ASML αποσχίστηκε από τη Philips, τον ολλανδικό γίγαντα ηλεκτρονικών ειδών, φαινόταν θνησιγενής. Η ιδέα της να κατασκευάσει ένα «silicon stepper», όπως ήταν η αρχική ονομασία της μηχανής αντιγραφής τσιπ, ήταν πολλά υποσχόμενη. Ωστόσο, δεν είχε πολλά άλλα πλεονεκτήματα, ιδίως δεν διέθετε γραμμές παραγωγής. Όμως, βασίστηκε σε εξειδικευμένους προμηθευτές, πολλοί από τους οποίους ήταν επίσης πρώην μονάδες της Philips, όπως η VDL, μια συμβατική κατασκευάστρια εταιρεία.
Η εξωτερική ανάθεση είναι επίσης συνάρτηση της τεχνολογίας. Τα διάφορα μέρη μιας λιθογραφικής μηχανής είναι τόσο πρωτοποριακά, που η κατασκευή τους θα μπορούσε εύκολα να υπερφορτώσει οποιαδήποτε μεμονωμένη εταιρεία. «Πρέπει να αποφασίσεις πού προσθέτεις τη μεγαλύτερη αξία και να αφήσεις τους άλλους να κάνουν τα υπόλοιπα», εξηγεί ένας γνώστης του τρόπου που η ASML λειτουργεί ως εταιρεία. Τα οικονομικά των ημιαγωγών ευνοούν επίσης να μην τα κάνετε όλα μόνοι σας. Η βιομηχανία τσιπ είναι επιρρεπής σε εκρήξεις και πτώσεις, επειδή η ζήτηση αυξάνεται και μειώνεται πολύ πιο γρήγορα από την παραγωγική ικανότητα των κατασκευαστών. Οι τιμές ανεβαίνουν και πέφτουν ανάλογα με τον κορεσμό. Οι κατασκευαστές εξοπλισμού παραγωγής τσιπ είναι εκτεθειμένοι στους ίδιους κύκλους. Αυτό καθιστά επικίνδυνη τη διατήρηση όλων των περιουσιακών στοιχείων εντός της επιχείρησης -είναι προτιμότερο να μεταφερθεί μέρος αυτού του κινδύνου στους προμηθευτές, οι οποίοι μπορούν με τη σειρά τους να τον περιορίσουν εξυπηρετώντας πελάτες που εργάζονται σε διαφορετικούς επιχειρηματικούς κύκλους.
Η απαιτούμενη υπερεξειδίκευση αποτρέπει τη διπλή προμήθεια, που μειώνει τους κινδύνους και είναι διαδεδομένη σε πολλές άλλες βιομηχανίες. Στην περίπτωση της ASML οι τεχνικές απαιτήσεις είναι υψηλές, ενώ οι όγκοι παραγωγής χαμηλοί (το 2022 απέστειλε 317 μηχανές), κάτι που καθιστά ασύμφορο να διαχειριστεί κανείς πολλούς προμηθευτές για ένα μόνο εξάρτημα, ακόμα και αν βρίσκονταν. Για κρίσιμα εξαρτήματα, όπως τα λέιζερ και τα κάτοπτρα, τα οποία κατασκευάζονται από την TRUMPF και τη Zeiss, δύο γερμανικές εταιρείες αντίστοιχα, είναι αδύνατον. Ο Wayne Allan, υπεύθυνος προμηθειών στο διοικητικό συμβούλιο της ASML, μιλάει για «συν-εξάρτηση».
Το αποτέλεσμα είναι ότι η ASML περιορίζεται κυρίως στο να είναι ο αρχιτέκτονας του συστήματος. Αποφασίζει ποιος κάνει τι, ορίζει τις διεπαφές μεταξύ των βασικών τμημάτων των μηχανών της, τα οποία ονομάζει «modules», και διεξάγει έρευνα και ανάπτυξη. Αυτή η ρύθμιση διευκολύνει τη δοκιμή των κομματιών και τη μεταφορά των μηχανών (η αποστολή του τελευταίου μοντέλου στην Intel περιελάμβανε 250 κιβώτια και 13 εμπορευματοκιβώτια). Δίνει επίσης στους προμηθευτές μεγαλύτερη ελευθερία, μεταξύ άλλων, να πειραματιστούν με νέες τεχνολογίες.
Όλα λειτουργούν επειδή η ASML έχει καλλιεργήσει μια κουλτούρα εμπιστοσύνης και διαφάνειας, διατηρώντας παράλληλα στοιχεία ανταγωνισμού. Οι προμηθευτές δεν πιέζονται να κάνουν οικονομία. Ακριβώς το αντίθετο: «Τους χρειαζόμαστε για να παραμείνουμε υγιείς», λέει ο κ. Allan. Οι πληροφορίες διακινούνται ελεύθερα σε όλο το δίκτυο, ιδίως μεταξύ της ASML, της TRUMPF και της Zeiss. Οι ομάδες μηχανικών των διαφορετικών εταιρειών συνεργάζονται, οι πατέντες μοιράζονται, όπως και ορισμένα οικονομικά στοιχεία και, κάποιες φορές, και τα κέρδη. «Στις συναντήσεις δεν μπορείς να καταλάβεις ποιος είναι από ποια εταιρεία», αναφέρει ένα πρώην στέλεχος της Zeiss.
Ταυτόχρονα, πολλοί προμηθευτές ανταγωνίζονται μεταξύ τους έμμεσα, παρέχοντας, για παράδειγμα, παρόμοια εξαρτήματα για διαφορετικές γενιές μηχανών της ASML. Εάν ένας προμηθευτής αντιμετωπίσει πρόβλημα, η ASML αποστέλλει μια δύναμη ταχείας επέμβασης, μερικές φορές ακόμα και αν η βοήθεια αυτή δεν είναι ευπρόσδεκτη. Ως έσχατη λύση, η ASML μπορεί να αγοράσει έναν προμηθευτή, όπως συνέβη με την Berliner Glas.
Αυτή η χαλαρή δομή επέτρεψε στην ASML να ξεπεράσει τον ανταγωνισμό των πιο καθετοποιημένων ανταγωνιστών της, εκτιμά ο Willy Shih του Harvard Business School. Η Nikon και η Canon, δύο ιαπωνικές εταιρείες που κάποτε ηγούνταν της αγοράς των μηχανών λιθογραφίας, δεν κατάφεραν ποτέ να εμπορευματοποιήσουν το πιο πολύπλοκο κιτ EUV (η Canon προσπαθεί να επανέλθει με τη λιθογραφία «νανοαποτύπωσης», η οποία σφραγίζει με φυσικό τρόπο τα σχέδια των τσιπ πάνω σε πλακέτες).
Η ASML εδραιώνει τώρα αυτήν την κυριαρχία συμπληρώνοντας το υλικό της με λογισμικό και δεδομένα. Όταν οι πραγματικοί πύραυλοι απογειώνονται, η τροχιά τους είναι ασταθής και πρέπει να εξομαλυνθεί από έναν υπολογιστή καθοδήγησης, ο οποίος συλλέγει δεδομένα για να προβλέψει και να προσαρμόσει την πορεία τους. Ένα τραπέζι πλακιδίων σε μια μηχανή λιθογραφίας είναι παρομοίως πιθανό να χάσει τον στόχο του στην αρχή. Το ίδιο ισχύει και για την υπόλοιπη συσκευή. Μόνο με τη βοήθεια πολλών δεδομένων και της μηχανικής μάθησης, ενός τύπου τεχνητής νοημοσύνης, μπορούν να βαθμονομηθούν -και να γίνουν πιο ακριβείς. Με αυτόν τον τρόπο η ASML μετατρέπεται γρήγορα σε πλατφόρμα τεχνητής νοημοσύνης.
Μόλις η Intel παραλάβει όλες τις μονάδες για τη νέα της μηχανή, θα χρειαστούν περίπου δύο εβδομάδες για τη συναρμολόγηση. Η προσαρμογή τους στη νέα τους θέση θα διαρκέσει αρκετούς μήνες. Κατά τη μεταφορά μπορεί να έχουν μετακινηθεί κομμάτια, η βαρύτητα μπορεί να είναι ελαφρώς διαφορετική στο Όρεγκον απ’ ό,τι στο Βελτχόβεν και άλλες μηχανές που βρίσκονται κοντά μπορεί να δημιουργήσουν παρεμβολές. Οι δοκιμές θα συλλέξουν πληθώρα δεδομένων και θα επιφέρουν προσαρμογές. «Έχουμε χιλιάδες κουμπιά που μπορούμε να γυρίσουμε για να τη θέσουμε σε τέλεια κατάσταση», λέει ο Jos Benschop, ένα άλλο μέλος του διοικητικού συμβουλίου της ASML.
Η ASML χρησιμοποιεί επίσης τα δεδομένα από μια μηχανή για να γυρίσει τα κουμπιά άλλων μηχανών. Από τις περίπου 5.500 συσκευές που έχει πουλήσει από την ίδρυσή της πριν από 39 χρόνια, το 95% είναι ακόμη σε λειτουργία και πολλές στέλνουν δεδομένα στα κεντρικά της γραφεία. Αυτό θα καταστήσει τα προϊόντα της ακόμα καλύτερα, οδηγώντας σε περισσότερη παραγωγή τσιπ, η οποία παράγει ακόμα περισσότερα δεδομένα -και ούτω καθεξής, σε έναν «σφόνδυλο» που συνδέεται πιο τυπικά με ψηφιακές υπηρεσίες, όπως η αναζήτηση στο Διαδίκτυο. Ο Pierre Ferragu της εταιρείας ερευνών New Street Research υποστηρίζει ότι ακόμα και αν η Canon, η Nikon ή κάποιος Κινέζος ανταγωνιστής καταφέρει τελικά να κατασκευάσει μηχανές EVU τόσο ισχυρές όσο αυτές της ASML, δεν θα μπορέσει να φτάσει την ολλανδική εταιρεία. «Είναι μαθηματικά αδύνατον, όσο η ASML συνεχίζει να συλλέγει δεδομένα απ’ όλη την εγκατεστημένη βάση».
Αν οι αντίπαλοι δεν μπορούν να ανατρέψουν την ASML, τι θα μπορούσε; Η φυσική είναι ένα πιθανό εμπόδιο. Ακόμα και με την καλύτερη τεχνητή νοημοσύνη, δεν μπορείτε να συρρικνώσετε τα τρανζίστορ επ’ άπειρον (σίγουρα όχι με εμπορικά βιώσιμο τρόπο). Αν οι τεχνικές απαιτήσεις γίνουν πολύ απόκοσμες, το δίκτυο προμηθευτών μπορεί να διαλυθεί. Τα οικονομικά είναι ένα άλλο. Οι κατασκευαστές τσιπ μπορεί να αντιδράσουν στη δίψα της ASML για δεδομένα, η οποία επεκτείνεται και σε άλλες συνδεδεμένες συσκευές στα εργοστάσιά τους. Κάποιοι έχουν προφανώς αρχίσει να αντιδρούν στην ψηφιακή της επέκταση, λένε οι γνωρίζοντες.
Υπάρχει βέβαια και η γεωπολιτική. Η τιμή της μετοχής της ASML υποχώρησε μετά την είδηση της ακύρωσης των παραδόσεων στην Κίνα. Η ανησυχία είναι μικρότερη για τη μείωση των πωλήσεων -η ASML δεν μπορεί να κατασκευάσει τις μηχανές της αρκετά γρήγορα ούτως ή άλλως. Μεγαλύτερη ανησυχία προκαλεί ο κίνδυνος ότι οι αυστηροί έλεγχοι των εξαγωγών θα μπορούσαν με τον καιρό να ωθήσουν την Κίνα να δημιουργήσει τη δική της βιομηχανία μηχανών κατασκευής τσιπ. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε μια μέρα να απειλήσει τη θέση της ASML στο κέντρο του κλάδου. Προς το παρόν, ωστόσο, το δίκτυο της εταιρείας και τα δικτυακά της αποτελέσματα παραμένουν ασυναγώνιστα. Ποιος είπε ότι η Ευρώπη δεν μπορεί να ασχοληθεί με την τεχνολογία;
© 2023 The Economist Newspaper Limited. All rights reserved.
Άρθρο από τον Economist, το οποίο μεταφράστηκε και δημοσιεύθηκε με επίσημη άδεια από την www.powergame.gr. Το πρωτότυπο άρθρο, στα αγγλικά, βρίσκεται στο www.economist.com
Ακολουθήστε το Powergame.gr στο Google News για άμεση και έγκυρη οικονομική ενημέρωση!
